῾Η φυγή στήν Αἴγυπτο, ἡ σφαγή τῶν νηπίων

  Τό εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα πού διαβάζεται τήν Κυριακή μετά τήν ἑορτή τῆς  Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ (2,13-23) περιέχει τά γεγονότα πού συνέβησαν ὕστερα ἀπό τήν ἀναχώρηση τῶν μάγων. ῾Ο ᾿Ιωσήφ παίρνει μήνυμα θεϊκό νά φύγει στήν Αἰγυπτο μαζί μέ τό παιδί καί τή μητέρα του Μαρία, ἐνῶ ὁ ῾Ηρώδης διατάσσει τούς στρατιῶτες του νά φονεύσουν ὅλα τά βρέφη στή Βηθλεέμ καί στή γύρω περιοχή. Μετά τό θάνατο τοῦ ῾Ηρώδη ὁ ᾿Ιωσήφ ἐπανέρχεται στήν Παλαιστίνη καί ἐγκαθίσταται στή Ναζαρέτ μέ τόν ᾿Ιησοῦ καί τήν Παρθένο.  
 

α) ῾Η φυγή στήν Αἴγυπτο (2,13-15)

2,13. ᾿Αναχωρησάντων δέ αὐτῶν ἰδού ἄγγελος Κυρίου φαίνεται κατ᾿ ὄναρ τῷ ᾿Ιωσήφ λέγων· ἐγερθείς παράλαβε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ καί φεῦγε εἰς Αἴγυπτον, καί ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἄν εἴπω σοι· μέλλει γάρ ῾Ηρῴδης ζητεῖν τό παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό.
   ᾿Αναχωρησάντων δέ αὐτῶν: Αὐτοί πού ἀναχώρησαν ἦταν οἱ μάγοι, δηλαδή σοφοί ἐπιστήμονες τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἀπό τό λαό τῶν Περσῶν ἤ τῶν  Χαλδαίων.  ῏Ηταν ἀπό ἐκεῖνες τίς ἐκλεκτές ψυχές πού παρότι ζοῦσαν μέσα στόν εἰδωλολατρικό κόσμο, διψοῦσαν γιά λύτρωση καί περίμεναν τόν Σωτήρα. Εἶχαν ἔρθει στή Βηθλεέμ ἀκολουθώντας τόν ἀστέρα πού φάνηκε στήν ᾿Ανατολή καί τίς πληροφορίες πού πῆραν ἀπό τόν ῾Ηρῴδη. Στή Βηθλεέμ προσκύνησαν τό θεῖο Βρέφος καί τήν ἁγία Μητέρα του, πρόσφεραν τά δῶρα τους καί μέ τήν καθοδήγηση τοῦ Θεοῦ ἐπέστρεψαν στή χώρα τους ἀπό ἄλλο δρόμο γιά νά μή τούς ἀντιληφθεῖ ὁ ῾Ηρῴδης.
   ῞Οταν οἱ μάγοι ἀναχώρησαν, ἄγγελος Κυρίου φανερώθηκε σέ ὄνειρο στόν ᾿Ιωσήφ. Φαίνεται ὅτι παρουσιάστηκε τήν ἴδια νύκτα πού ἔφυγαν οἱ μάγοι, πρίν προλάβει νά πληροφορηθεῖ  ὁ βασιλιάς ῾Ηρῴδης ὅτι ἀκολούθησαν ἄλλο δρόμο. ῞Ολα μαρτυροῦν τήν ἰδιάζουσα πρόνοια τοῦ Θεοῦ γιά τή διάσωση τοῦ νεογέννητου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.
   Παράλαβε τό παιδίον: ῾Ο Χριστός εἶναι τό παιδίον ἐκεῖνο, γιά τό ὁποῖο ὁ προφήτης ᾿Ησαΐας διακηρύττει· «Παιδίον ἐγενήθη ἡμῖν, υἱός καί ἐδόθη ἡμῖν» (9,6) καί ὁ Θεός Πατέρας λέγει· «Υἱός μου εἶ σύ, ἐγώ σήμερον γεγέννηκά σε» (Ψα 2,7). Δέν εἶναι ἕνα συνηθισμένο παιδί, ὅπως κάθε ἄνθρωπος, ἀλλά προϋπῆρχε αἰώνια. ῾Η γέννησή του δέν εἶναι ἡ ἀρχή τῆς ὑπάρξεώς του, ἀλλά ἡ ἀρχή τῆς «ἐπί γῆς παρουσίας του». Δέν γεννᾶται ἐκ σπέρματος ἀνδρός, ἀλλά ἐκ Πνεύματος ἁγίου καί ἐκ τῆς Παρθένου. Γι’ αὐτό γίνεται «σημεῖον ἀντιλεγόμενον».
   ῾Ο ἄγγελος δέν λέει στόν ᾿Ιωσήφ «τήν γυναίκα σου», ὅπως μέχρι τώρα ὀνόμαζε τήν Παναγία, ἀλλά τήν μητέρα αὐτοῦ, τοῦ παιδιοῦ. Τοῦ μιλάει  ξεκάθαρα πλέον ἀφοῦ ὅλα τά θαυμαστά γεγονότα τῆς γέννησης αὐτοῦ τοῦ παιδιοῦ ἔχουν διαλύσει κάθε ὑποψία.
   ῾Η Αἴγυπτος ἦταν ἡ πλησιέστερη γειτονική χώρα πρός τήν ᾿Ιουδαία. Βρισκόταν κι αὐτή στήν κατοχή τῶν Ρωμαίων, ἀλλά ὄχι στήν ἐξουσία τοῦ ῾Ηρώδη. Γι᾿ αὐτό ὁ ἄγγελος προστάζει τόν ᾿Ιωσήφ  φεῦγε εἰς Αἴγυπτον, νά καταφύγει στήν Αἴγυπτο. ῾Η χώρα αὐτή ἄλλωστε ὑπῆρξε συχνά τόπος καταφυγῆς γιά ὅσους κινδύνευαν ἀπό τούς ἰσχυρούς ἄρχοντες τῆς ᾿Ιερουσαλήμ (βλ. Γ´ Βα 11,40· ᾿Ιε 33,21· 48,17· 50,6). ῾Η Αἴγυπτος ἦταν γεωγραφικά κατάλληλη γιά τή μετανάστευση τῶν ᾿Ιουδαίων.
   ῾Ο χρόνος τῆς ἐπανόδου στήν Παλαιστίνη δέν ἀποκαλύφθηκε στόν ᾿Ιωσήφ. ῾Ο ἄγγελος τοῦ εἶπε μόνο ἕως ἄν εἴπω σοι. ῎Επρεπε, δηλαδή νά περιμένει ἀδιαμαρτύρητα μέ ὑπομονή καί ἀφοσίωση στήν ἀποστολή του τήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ. Στήν περίπτωση αὐτή δοκιμάστηκε καί πάλι ἡ πίστη τοῦ ᾿Ιωσήφ.
   Μέλλει γάρ ῾Ηρῴδης ζητεῖν τό παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό: ῾Ο ῾Ηρῴδης,  ἄνθρωπος πονηρός καί σατανικός ἦταν γιά πολλά χρόνια βασιλιάς τῆς Παλαιστίνης. ῞Οταν γεννήθηκε ὁ Χριστός βρισκόταν στά 3-4 τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του. Φιλόδοξος καί πολύ καχύποπτος, φοβόταν καί ἔτρεμε γιά τή βασιλεία του, κι ἔσφαζε τόν κάθε ὕποπτο μέ τήν παραμικρή ἀφορμή. Δέν εἶχε οὔτε ἠθική οὔτε ἀνθρωπιά. ῎Εσφαξε τούς δύο γιούς του πού ἦταν διάδοχοί του, 2-3 γυναῖκες του, μιά ἀπό τίς πεθερές του καί πολλούς ἄλλους ἀπό τό συγγενικό του περιβάλλον. Τήν ἀπαίσια συμπεριφορά του στιγμάτισε ὁ Αὔγουστος μ᾿ ἕνα λόγο-λογοπαίγνιο στά ἀρχαῖα ἑλληνικά· Εἶναι προτιμότερο νά εἶναι κανείς «ὗς», παρά «υἱός» τοῦ ῾Ηρώδη. Νά εἶναι δηλαδή γουρούνα, στήν αὐλή τοῦ ῾Ηρώδη, παρά γιός του. Χωρίς ὑπερβολή ὁ ῾Ηρῴδης εἶναι ἕνας ἀπό τούς πιό αἱμοβόρους ἀνθρώπους, πού πέρασε ἀπό τήν ἱστορία. ῾Η Ρώμη γνώρισε μιά ἀπεχθῆ καί αἱμοσταγῆ περίοδο μέ αὐτοκράτορα τόν Νέρωνα καί ἡ ᾿Ιερουσαλήμ μία ἀντίστοιχη μέ βασιλιά τόν ῾Ηρώδη.
   ᾿Από τήν ἱερή ἱστορία διδασκόμαστε ὅτι πρέπει νά περιμένουμε στή ζωή μας πειρασμούς καί ἐπιβουλές·  Μέσα στή χαρά τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ ὑπάρχει καί ὁ ῾Ηρώδης ἡ ἐνσάρκωση τῆς κακίας, τοῦ φθόνου καί τοῦ μίσους. ῾Η ἁγία οἰκογένεια μετά τήν προσκύνηση τῶν ποιμένων καί τῶν μάγων εἶχε νά ἀντιμετωπίσει πολλούς πειρασμούς, ἄλλους ἀπό αὐτούς ἔπρεπε νά τούς ἀποφύγει, ἄλλους νά τούς πολεμήσει καί ἄλλους νά τούς ὑπομείνει.
   ῾Ο ἅγιος Χρυσόστομος μᾶς ἐξηγεῖ γιατί δέν σώζονται οἱ μάγοι καί τό παιδί χωρίς νά χρειαστεῖ νά φύγουν μακριά, ἀλλά οἱ μέν ἀναχωροῦν στήν Περσία τό δέ βρέφος φυγαδεύεται μέ τή μητέρα του στήν Αἴγυπτο; «᾿Εάν ἔπεφτε ὁ ᾿Ιησοῦς στά χέρια τοῦ ῾Ηρώδη, ὅπως τά ἄλλα παιδιά, ἀλλά δέν φονευόταν δέν θά γινόταν πιστευτό ὅτι ἔλαβε σάρκα· θά ὑπῆρχε δυσπιστία γιά τή μεγάλη οἰκονομία τοῦ Θεοῦ. ᾿Εάν παρόλο πού συνέβησαν αὐτά, μερικοί τόλμησαν νά ποῦν ὅτι ἦταν μύθος (δοκητισμός) ἡ πρόσληψη τῆς σάρκας του, σκεφθεῖτε σέ ποιά μεγάλη ἀσέβεια θά ἔπεφταν, ἐάν ὅλα γινόταν ἀνάλογα μέ τήν δύναμη τοῦ Θεοῦ καί ὅπως ἁρμόζει σ᾿ Αὐτόν; Φυγαδεύει ὅμως γρήγορα τούς μάγους, γιά νά τούς κάνει διδασκάλους στήν περσική χώρα, ὥστε νά θεραπεύσει τή μανία τοῦ τυράννου, νά πνίξει τό θυμό του καί νά σταματήσει τή μάταιη προσπάθειά του. Διότι δέν εἶναι ἄξιο τῆς δυνάμεως τοῦ Θεοῦ μόνο τό νά νικᾶ φανερά τούς ἐχθρούς του ἀλλά καί εὔκολα νά τούς ἐξαπατᾶ. ῞Ομοια ἐξαπάτησε καί τούς Αἰγυπτίους γιά χάρη τῶν ᾿Ιουδαίων».
   Καί ὁ Θεοτόκης συμπληρώνει ὅτι ἡ φυγή στήν Αἴγυπτο ἔγινε γιά νά μάθουμε ἐμεῖς ὅτι θέλημα τοῦ Θεοῦ εἶναι νά φεύγουμε ἀπό ἐκεῖ πού βλέπουμε κίνδυνο, δίνοντας τόπο στήν ὀργή καί νά μή γινόμαστε ριψοκίνδυνοι.

2,14. ῾Ο δέ ἐγερθείς παρέλαβε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ νυκτός καί ἀνεχώρησεν εἰς Αἴγυπτον.
   ῾Ο ᾿Ιωσήφ σηκώθηκε καί παρέλαβε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ νυκτός. ῾Η διαταγή δέν δεχόταν καθυστέρηση. Τήν ἴδια νύχτα ὁ ᾿Ιωσήφ πῆρε τό δρόμο ἀπό τή Βηθλεέμ γιά τήν Αἴγυπτο. ῾Η εὐεργεσία πού προσφέρει ἡ νύχτα σ᾿ αὐτούς πού καταδιώκει ἡ μανία τοῦ ῾Ηρώδη εἶναι μεγάλη. Τούς δίνει τή δυνατότητα τῆς φυγῆς  χωρίς νά γίνουν ἀντιληπτοί.
   Καί ἀνεχώρησεν εἰς Αἴγυπτον· Δύο δρόμοι ὁδηγοῦσαν ἀπό τή Βηθλεέμ στήν Αἴγυπτο. ῾Ο πρῶτος διερχόταν ἀπό τήν παραλία τῆς Παλαιστίνης. Αὐτός ἦταν ὁ εὐκολότερος καί ὁ πιό συνηθισμένος δρόμος, βρισκόταν ὅμως κάτω ἀπό τήν ἐπίβλεψη τῆς φρουρᾶς τοῦ ῾Ηρώδη. ῾Ο δεύτερος δρόμος περνοῦσε νότια τῆς ᾿Ιερουσαλήμ ἀπό τίς πόλεις Χεβρών καί Βηρσαβεέ.
   Φεύγοντας ἀπό τή Βηθλεέμ ὁ ᾿Ιωσήφ καί ἡ Μαρία μέ τό παιδί, ἀναμφίβολα ἀκολούθησαν τόν δευτέρο δρόμο πού ἦταν δυσκολότερος καί μακρύτερος ἀλλά πιό ἀσφαλής ἀπό τήν ἀπειλή τοῦ ῾Ηρώδη. Μετά τή Χεβρών καί τή Βηρσαβεέ, θά προχωροῦσαν πρός τά δεξιά στόν ἐπίσημο ἀρχαῖο δρόμο τῶν καραβανιῶν, πού ἦταν κατά μῆκος τῆς Μεσογείου καί ἕνωνε τήν Παλαιστίνη μέ τήν Αἴγυπτο. Στή Βηρσαβεέ ἀρχίζει σήμερα, ὅπως καί τότε, ἡ ἀκατοίκητη καί ἀκαλλιέργητη στέππα καί πιό κάτω, πρός τό Δέλτα τοῦ Νείλου, ἐκτείνεται ἡ ἔρημος, ἡ «θάλασσα τῆς ἄμμου», ὅπως τή λένε. ᾿Εκεῖ ἐκτός ἀπό ἄμμο δέν βρίσκει κανείς τίποτα ἄλλο, οὔτε ἕνα θάμνο, οὔτε ἕνα χορταράκι, οὔτε μιά πέτρα. Τό ταξίδι στήν ἔρημο ἦταν σκληρό, ἐπίπονο καί ἐξαντλητικό, προπαντός ἐπειδή δέν ὑπῆρχε νερό. ῾Ο ᾿Ιωσήφ, ἡ Μαρία καί ὁ ᾿Ιησοῦς χρειάστηκαν περίπου ἐννέα ἕως δέκα μέρες πορεία γιά νά μεταβοῦν ἀπό τή Βηθλεέμ στά αἰγυπτιακά σύνορα.
   ῾Η χώρα αὐτή στήν ὁποία ἡ οἰκογένεια τοῦ ᾿Αβραάμ ἔγινε ἔθνος, φιλοξενεῖ τώρα τόν κατεξοχήν ἀπόγονο τοῦ ᾿Αβραάμ, τόν παντοδύναμο Κύριο ὁ ὁποῖος διώκεται καί ταλαιπωρεῖται ὡς πρόσφυγας καί μετανάστης. Δέν γνωρίζουμε σέ ποιό μέρος τῆς Αἰγύπτου ὁδήγησε ὁ ᾿Ιωσήφ τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ. Λέγεται ὅτι  κατέφυγε στήν Ματαρέα, κοντά στό Παλαιό Κάϊρο, ὅπου ἡ Βαβυλώνα τῆς Αἰγύπτου. ῎Αν καί ἡ παράδοση αὐτή πρωτοεμφανίζεται τόν ΙΓ´ αἰώνα.
   Εἶναι συγκινητικό καί διδακτικό νά σκεφτοῦμε ὅτι ὅπως ὁ ἰσραηλιτικός λαός ταλαιπωρήθηκε μέ τήν αἰχμαλωσία του στή Βαβυλώνα τῆς ᾿Ασσυρίας, ἔτσι καί ὁ Μεσσίας, ἀπό τόν πρῶτο χρόνο τῆς ἐπίγειας ζωῆς του, ὑπομένει ἐξορία σέ μιά ἄλλη Βαβυλώνα, στήν Αἴγυπτο.
 
2,15. καί ἦν ἐκεῖ ἕως τῆς τελευτῆς ῾Ηρῴδου, ἵνα πληρωθῇ τό ῥηθέν ὑπό τοῦ Κυρίου διά τοῦ προφήτου λέγοντος· ἐξ Αἰγύπτου ἐκάλεσα τόν υἱόν μου.
   ῾Ο εὐαγγελιστής Ματθαῖος δέν μᾶς ἔδωσε πληροφορίες οὔτε γιά τόν τόπο  ἀλλά οὔτε γιά τό χρόνο τῆς παραμονῆς τοῦ ᾿Ιησοῦ στήν Αἴγυπτο. Πολλά, βέβαια, εἶναι ἐκεῖνα πού γράφουν τά ᾿Απόκρυφα, ἀλλά πρόκειται γιά ἀποκυήματα φαντασίας.
   Μποροῦμε νά ποῦμε μέ βεβαιότητα ὅτι ὁ χρόνος παραμονῆς τῆς ἁγίας οἰκογένειας στήν Αἴγυπτο ἦταν σύντομος. ῎Αν ὁ ᾿Ιησοῦς γεννήθηκε στό τέλος τοῦ ἔτους 748 ἀπό κτίσεως Ρώμης, ἡ φυγή στήν Αἴγυπτο θά μποροῦσε νά τοποθετηθεῖ τήν ἄνοιξη ἤ τό θέρος τοῦ ἔτους 749. ῾Ο ᾿Ιωσήφ ἔμεινε στήν Αἴγυπτο ἕως τῆς τελευτῆς ῾Ηρῴδου. ῾Ο ῾Ηρώδης πέθανε τήν ἄνοιξη τοῦ 750 ἀπό κτίσεως Ρώμης, δηλαδή ἡ ἁγία οἰκογένεια βρισκόταν περίπου ἕνα χρόνο στήν Αἴγυπτο, ὅταν ἔφθασε ἡ εἴδηση τοῦ θανάτου τοῦ ῾Ηρώδη.
   ῞Ινα πληρωθῇ τό ῥηθέν ὑπό τοῦ Κυρίου διά τοῦ προφήτου: ῾Ο προφήτης εἶναι ὁ ᾿Ωσηέ ὁ ὁποῖος εἶπε· «ὅτι νήπιος ᾿Ισραήλ καί ἐγώ ἠγάπησα αὐτόν καί ἐξ Αἰγύπτου μετεκάλεσα τά τέκνα αὐτοῦ» (11,1). ῾Η πρώτη ἑρμηνεία τοῦ χωρίου ἐξ Αἰγύπτου ἐκάλεσα τόν υἱόν μου ἀναφέρεται στόν ἰσραηλιτικό λαό καί ἡ δεύτερη ἀποδίδεται στόν ᾿Ιησοῦ.
   Συχνά ἡ ἱστορία τοῦ ἔθνους τοῦ ᾿Ισραήλ θεωρεῖται ὡς τύπος καί προεικόνιση τῆς ζωῆς τοῦ Μεσσία. «Καί ἐάν ἀμφιβάλλουν οἱ ᾿Ιουδαῖοι γιά τήν προφητεία καί λένε ὅτι γι᾿ αὐτούς λέχθηκε ὁ λόγος, θά τούς ἀπαντήσουμε ὅτι αὐτός εἶναι ὁ νόμος τῆς προφητείας· πολλές φορές διατυπώνεται γι᾿ ἄλλα πράγματα καί ἐκπληρώνεται σέ ἄλλα», διδάσκει ὁ ἅγιος Χρυσόστομος.

β) ῾Η σφαγή τῶν νηπίων (2,16-18)

   ῾Η σφαγή τῶν παιδιῶν, πού περιγράφεται στούς στίχους 16-18, εἶναι μιά ἐνέργεια ἀπολύτως σύμφωνη πρός τό χαρακτήρα τοῦ ῾Ηρώδη καί τά ἐγκλήματα πού εἶχε διαπράξει.
2,16. Τότε ῾Ηρῴδης ἰδών ὅτι ἐνεπαίχθη ὑπό τῶν μάγων, ἐθυμώθη λίαν, καί ἀποστείλας ἀνεῖλε πάντας τούς παῖδας τούς ἐν Βηθλεέμ καί ἐν πᾶσι τοῖς ὁρίοις αὐτῆς ἀπό διετοῦς καί κατωτέρω, κατά τόν χρόνον ὅν ἠκρίβωσε παρά τῶν μάγων.
   ῞Οταν ὁ ῾Ηρῴδης διαπίστωσε ὅτι ἐνεπαίχθη ὑπό τῶν μάγων, δηλαδή χλευάστηκε, ἐξαπατήθηκε καί ξεγελάστηκε μέ ψεύτικη ὑπόσχεση, ἐθυμώθη λίαν, θύμωσε πάρα πολύ καί ἀποφάσισε νά ἐκδικηθεῖ. ῾Ο τύραννος ἀποπειράθηκε νά ἐξαπατήσει τούς μάγους καί νά ἀποσπάσει πληροφορίες γιά τό χρόνο γέννησης τοῦ νέου βασιλιᾶ, ἀποκρύπτοντας τούς ἀληθινούς του σκοπούς. Πολύ  δίκαια βρέθηκε τώρα ἐξαπατημένος ἀπό αὐτούς πού ἐξαπάτησε.
   ᾿Ανεῖλε πάντας τούς παῖδας: ῎Εστειλε στρατιῶτες καί σκότωσαν ὅλα τά ἀρσενικά παιδιά πού ἦταν στή Βηθλεέμ καί σέ ὅλη τή γύρω περιοχή. Οἱ στρατιῶτες ἔμπαιναν στά σπίτια καί ἐξέταζαν ἐάν ὑπῆρχαν ἀγόρια ἀπό διετοῦς καί κατωτέρω, ἀπό ἡλικίας δύο ἐτῶν καί κάτω καί τά ἔσφαζαν. ῾Ο ἅγιος Χρυσόστομος λέει ὅτι ὁ θυμός καί ὁ φόβος τοῦ ῾Ηρώδη τόν ἔκαναν νά προσθέσει περισσότερο χρόνο στήν ἡλικία τῶν παιδιῶν γιά μεγαλύτερη ἀσφάλεια, ὥστε νά μήν τοῦ διαφύγει ὁ Μεσσίας.
   Κατά τόν χρόνον ὅν ἠκρίβωσε παρά τῶν μάγων: ᾿Από αὐτό φαίνεται ὅτι οἱ μάγοι εἶπαν στόν ῾Ηρώδη ὅτι ὁ ἀστέρας φάνηκε στήν ᾿Ανατολή πρίν ἀπό δύο περίπου χρόνια.
   ῾Η ἐπιβουλή τοῦ ῾Ηρώδη ἐναντίον τοῦ Χριστοῦ καί ἡ σφαγή τῶν νηπίων φανερώνει ὅτι ὁ Χριστιανισμός διώκεται ἀπό τό λίκνο του ἀκόμη. Μερικοί σκανδαλίζονται ἀπό τή σφαγή τῶν ἀθώων νηπίων καί κατηγοροῦν τόν Θεό. Αἴτιος τῆς σφαγῆς ὅμως δέν εἶναι ὁ Θεός, ἀλλά ὁ θηριώδης ῾Ηρώδης. ῾Ο Θεός ὑπολογίζει τήν ἄδικη αὐτή σφαγή ὡς μαρτύριο καί στήν ἄλλη ζωή δοξάζει τίς ψυχές τῶν νηπίων. ῾Η ᾿Εκκλησία θεωρεῖ τά σφαγιασθέντα νήπια ὡς τούς πρώτους μάρτυρες τῆς πίστεώς μας καί ἑορτάζει τή μνήμη τους τήν 29η Δεκεμβρίου.
   ῾Ο ἅγιος Χρυσόστομος διατυπώνει ἕνα σοφό κανόνα γιά νά ἑρμηνεύσουμε τίς διάφορες ἀδικίες πού βλέπουμε στή ζωή· «Εἶναι πολλοί ὅσοι ἀδικοῦν, ἀλλά δέν ἀδικεῖται κανένας... ῞Ο,τι ἄδικο καί ἄν πάθουμε ἀπό κάποιον ὁ Θεός ὑπολογίζει  τήν ἀδικία αὐτή ἤ γιά τή διαγραφή ἁμαρτημάτων ἤ γιά νά μᾶς δώσει μισθό. Αὐτή εἶναι ἡ ἐξήγηση πού μποροῦμε νά δώσουμε ἐμεῖς. ῾Υπάρχουν ὅμως καί βαθύτερες πού τίς γνωρίζει μέ ἀκρίβεια ᾿Εκεῖνος πού τά οἰκονομεῖ ὅλα αὐτά».

2,17-18. Τότε ἐπληρώθη τό ῥηθέν ὑπό ᾿Ιερεμίου τοῦ προφήτου λέγοντος· φωνή ἐν ῾Ραμᾷ ἠκούσθη, θρῆνος καί κλαυθμός καί ὀδυρμός πολύς· ῾Ραχήλ κλαίουσα τά τέκνα αὐτῆς, καί οὐκ ἤθελε παρακληθῆναι, ὅτι οὐκ εἰσίν.
   ῾Η σφαγή τῶν νηπίων δέν ἦταν ἕνα ἀπρόβλεπτο γεγονός μέσα στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο δέν εἶχε τή δύναμη νά τό ἐμποδίσει. Εἶχε προφητευθεῖ ὑπό ᾿Ιερεμίου τοῦ προφήτου (38,15).
   Φωνή ἐν ῾Ραμᾷ ἠκούσθη: ῾Η λέξη ῾Ραμᾷ, σημαίνει «ὕψωμα» γι᾿ αὐτό δόθηκε σέ πολλές πόλεις τῆς Παλαιστίνης πού βρίσκονταν σέ λόφους. ᾿Εδῶ πρόκειται γιά τή ῾Ραμᾷ, πόλη τῆς φυλῆς Βενιαμίν, πού ἦταν κτισμένη ὀκτώ χιλιόμετρα βόρεια τῆς ᾿Ιερουσαλήμ, στή σημερινή τοποθεσία ᾿Ελ Ραμά. ῾Ο ᾿Ησαΐας (10,29) καί ὁ ᾿Ωσηέ (5,8) προφήτευσαν τήν καταστροφή αὐτῆς τῆς πόλεως ἐνῶ ὁ προφήτης ᾿Ιερεμίας βρέθηκε φυλακισμένος σ᾿ αὐτήν.
   Μέ τήν ἔκφραση φωνή ἐν ῾Ραμᾷ ἠκούσθη ὁ ᾿Ιερεμίας θέλει νά δείξει πόσο ἰσχυρός ἦταν ὁ θρῆνος, ὥστε ἔφθασε καί ἀκούστηκε ὡς πάνω στόν ψηλό τόπο πού λέγεται ῾Ραμᾶ.
   Κατά τήν ἰουδαϊκή παράδοση κοντά στήν πόλη ῾Ραμᾷ βρισκόταν ὁ τάφος τῆς ῾Ραχήλ. ῾Η ῾Ραχήλ ἦταν ἡ γυναίκα τοῦ ᾿Ιακώβ, μητέρα τοῦ ᾿Ιωσήφ καί τοῦ Βενιαμίν. Πέθανε στή γέννα τοῦ Βενιαμίν καί τήν ἔθαψαν στόν ἱππόδρομο πού βρισκόταν κοντά στή ῾Ραμᾶ. ᾿Επειδή καί ὁ τάφος ἦταν ἐκεῖ καί ἡ περιοχή ἀνῆκε στόν κλῆρο τοῦ παιδιοῦ της Βενιαμίν, ὁ προφήτης ἀποκαλεῖ δικά της ὅλα αὐτά τά παιδιά τῆς περιοχῆς πού σφαγιάσθηκαν. Προφητικά ὀνομάζεται ἐδῶ ῾Ραχήλ ἡ κάθε πονεμένη Βηθλεεμίτισσα γυναίκα πού ἔχασε τό παιδί της ἀπό τό μαχαίρι τοῦ ῾Ηρώδη.
   ῾Ο ᾿Ιερεμίας στό 38ο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου του προφητεύει τήν αἰχμαλωσία τῶν ᾿Ισραηλιτῶν ἀπό τούς Βαβυλωνίους. Σ᾿ αὐτή τή συνάφεια παρουσιάζει τή Ραχήλ νά ὀδύρεται μέσα ἀπό τόν τάφο της γιά τήν ἐξορία πού θά ὑποστοῦν τά τέκνα της. Πράγματι οἱ ἀπόγονοι τοῦ Βενιαμίν μετά τήν ἅλωση τῆς ᾿Ιερουσαλήμ ἀπό τόν Ναβουχοδονόσορα ὑποχρεώθηκαν ἀπό τούς νικητές Βαβυλωνίους νά συγκεντρωθοῦν προσωρινά στή ῾Ραμᾶ γιά νά μεταφερθοῦν στή Βαβυλώνα ὡς αἰχμάλωτοι. Σ᾿ αὐτή τήν πορεία τῆς ἐξορίας περνοῦσαν δίπλα ἀπό τόν τάφο τῆς ῾Ραχήλ, ἡ ὁποία ἔζησε 1.700 περίπου χρόνια πρίν ἀπό τήν καταστροφή τῆς ᾿Ιερουσαλήμ. ῾Ο κλαυθμός τῆς ῾Ραχήλ γιά τήν τύχη τῶν ἀπογόνων της εἶναι συμβολικός. Προφητεύει ἐπίσης τό θρῆνο τῶν μητέρων τοῦ ᾿Ισραήλ, τῶν ὁποίων τά τέκνα παρέδωσε ὁ ῾Ηρώδης στή σφαγή, γι᾿ αὐτό τή χρησιμοποιεῖ ἐδῶ ὁ εὐαγγελιστής Ματθαῖος.
   ῾Η φράση καί οὐκ ἤθελε παρακληθῆναι ἐκφράζει τή βαθειά θλίψη, «τήν ὑπερβολήν τοῦ πάθους», ὅπως ἐξηγεῖ ὁ Ζιγαβηνός.
   Φρίκη προκαλεῖ στίς εὐαίσθητες ψυχές ἡ σφαγή τῶν ἀθώων νηπίων τῆς Βηθλεέμ. ᾿Αλλά τό ἔγκλημα τοῦ ῾Ηρώδη στίς μέρες μας ἐπαναλαμβάνεται σέ ἀσύγκριτα μεγαλύτερη ἔκταση. ῾Ο π. Αὐγουστῖνος ᾿Επίσκοπος Φλωρίνης γράφει· «Δυστυχῶς ὅμως τό ἔγκλημα ὄχι μόνο δέν ἔπαυσεν ἀλλά συνεχίζεται εἰς πολύ μεγαλυτέραν ἔκτασιν· καί τοῦτο χάρις εἰς τάς νέας ἐπιστημονικάς μεθόδους τῆς γενοκτονίας. ῾Η συνηθεστέρα δέ ἀλλά καί φρικτοτέρα ἐξ ὅλων αὐτῶν τῶν μεθόδων εἶνε αἱ ἐκτρώσεις... Δέν διστάζομεν ν᾿ ἀποκαλέσωμεν ὅσους συντελοῦν εἰς τήν διάπραξιν τοῦ εἰδεχθοῦς αὐτοῦ ἐγκλήματος, νέους ῾Ηρῴδας. Νέοι ῾Ηρῷδαι εἶνε οἱ μαιευτῆρες ἰατροί, τῶν ὁποίων τά ἰατρεῖα ἔχουν μεταβληθῆ εἰς σφαγεῖα. Νέοι ῾Ηρῷδαι οἱ γονεῖς, πατέρες καί μητέρες. Συνεργοί δέ καί οἱ νοσοκόμοι πού λαμβάνουν μέρος εἰς τό ἔγκλημα τῆς ἐκτρώσεως» (βιβλίο Χριστούγεννα σελ.361-362).

γ) ᾿Επιστροφή ἀπό τήν Αἴγυπτο καί ἐγκατάσταση στή Ναζαρέτ (2,19-23 )

2,19-20. Τελευτήσαντος δέ τοῦ ῾Ηρῴδου ἰδού ἄγγελος Κυρίου κατ᾿ ὄναρ φαίνεται τῷ ᾿Ιωσήφ ἐν Αἰγύπτῳ λέγων· ἐγερθείς παράλαβε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ καί πορεύου εἰς γῆν ᾿Ισραήλ· τεθνήκασι γάρ οἱ ζητοῦντες τήν ψυχήν τοῦ παιδίου.
   Τελευτήσαντος δέ τοῦ ῾Ηρῴδου: ῾Ο ῾Ηρῴδης λίγο καιρό μετά τήν ἄδικη καί ὠμότατη σφαγή τῶν παιδιῶν πέθανε στήν ᾿Ιεριχώ, τήν ἄνοιξη τοῦ 750 ἀπό κτίσεως Ρώμης, μισούμενος ἀπό ὅλο τό λαό. ῾Ο θάνατός του προῆλθε ἀπό μιά φοβερή ἀσθένεια τῶν ἐντέρων, πού τοῦ προκαλοῦσε ἀβάσταχτους πόνους. ῾Ο Μ. ᾿Αθανάσιος, μέ βάση τίς μαρτυρίες πού εἶχε, περιγράφει τά συμπτώματα τῆς ἀρρώστιας του· ῾Υψηλός πυρετός, ἀφόρητος κνησμός, συνεχεῖς ἀλγηδόνες, οἰδήματα στά πόδια, φλεγμονή ὑπέρογκος, σήψη πού γεννοῦσε σκώληκες, δύσπνοια καί σπασμοί σέ ὅλα τά μέλη.
   Μετά τό θάνατο τοῦ τυράννου, παρουσιάστηκε ἄγγελος Κυρίου στό ὄνειρο τοῦ ᾿Ιωσήφ καί τοῦ εἶπε· Σήκω καί πάρε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ καί πορεύου εἰς γῆν ᾿Ισραήλ. ῞Οταν ὁ ἄγγελος ἔστειλε τόν ᾿Ιωσήφ στήν Αἴγυπτο, τοῦ εἶπε· «Φεῦγε εἰς Αἴγυπτον», δηλαδή κάνε γρήγορα, τρέξε γιά νά διαφύγεις τόν κίνδυνο. ῞Οταν ὅμως τόν ἀνακαλεῖ νά ἐπανέλθει στή χώρα τοῦ ᾿Ισραήλ, τοῦ λέγει· Πορεύου εἰς γῆν ᾿Ισραήλ, ξαναγύρισε στήν πατρίδα σου τήν Παλαιστίνη, μέ ἄνεση καί χωρίς φόβο, ἐπειδή ὁ διώκτης τοῦ παιδιοῦ πέθανε.
   ῾Ο ἄγγελος καθόρισε στόν ᾿Ιωσήφ τή χώρα τῆς διαμονῆς του, ἀφήνοντας τόν ἴδιο νά διαλέξει τήν πόλη ἤ τήν περιφέρεια στήν ὁποία ἤθελε νά ἐγκατασταθεῖ.
   Οἱ ζητοῦντες τήν ψυχήν τοῦ παιδίου: «Ζητῶ τήν ψυχήν τινός» εἶναι ἑβραϊσμός καί σημαίνει «θέλω νά τόν σκοτώσω». ῾Ο ἄγγελος μιλάει γενικά γιά τούς διῶκτες. Τό ἄρθρο οἱ δείχνει ὅτι τούς θεωρεῖ γνωστούς στόν ᾿Ιωσήφ. ᾿Εννοεῖ φυσικά τόν ῾Ηρῴδη τόν ὁποῖο ἀνέφερε προηγουμένως στό στ. 13. Αὐτός ἔχει πεθάνει καί δέν ὑπάρχουν τώρα  ἄλλοι ἐχθροί πού νά ἐπιζητοῦν τήν ἐξόντωση τοῦ παιδιοῦ.
   ῾Η ἱστορία ἐπαναλαμβάνεται διά μέσου τῶν αἰώνων μέ τόν ἴδιο τρόπο. ῞Ολοι οἱ ἄρχοντες πού ὕψωσαν τό ξίφος τους ἐναντίον τοῦ Χριστοῦ, νικήθηκαν. Μπορεῖ νά φαινόταν ὅτι εἶχαν θριάμβους καί ἐπιτυχίες, νά ἀπέσπασαν τιμές καί δόξες ἀπό τούς ἀνθρώπους, νά τούς προσκύνησαν οἱ ὑπόδουλοι λαοί καί οἱ σκλάβοι τους, ὅμως τά τρόπαιά τους ἦταν προσωρινά καί φαινομενικά. ῾Ο ᾿Ιησοῦς εἶναι ὁ αἰώνιος νικητής. Αὐτοί σφετερίστηκαν τήν ἐξουσία ἀπό τόν πραγματικό βασιλιά τοῦ κόσμου τόν Κύριο ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστό, ὅπως ἔκανε ὁ πρῶτος ἐπαναστάτης ὁ διάβολος, ὅταν θέλησε νά στήσει τό θρόνο του πάνω ἀπό τόν Θεό. Σέ κάθε  ἐποχή οἱ φανεροί ἀλλά καί οἱ ὕπουλοι ἐχθροί τοῦ παιδίου συντρίβονται καί ἀφανίζονται, κάτω ἀπό τήν ἀλήθεια καί τή δύναμή του. Δέν πρέπει νά μᾶς καταλαμβάνει φόβος οὔτε ἀπογοήτευση ἀπό τό διαρκῆ καί σκληρό πόλεμο τῶν ἀντιπάλων τῆς πίστεως. ᾿Αρχηγός μας εἶναι ὁ παντοδύναμος Κύριος πού ἐδῶ καί 2.000 χρόνια τώρα διώκεται, ἀλλά τελικά θριαμβεύει.

2,21-22. ῾Ο δέ ἐγερθείς παρέλαβε τό παιδίον καί τήν μητέρα αὐτοῦ καί ἦλθεν εἰς γῆν ᾿Ισραήλ. ᾿Ακούσας δέ ὅτι ᾿Αρχέλαος βασιλεύει ἐπί τῆς ᾿Ιουδαίας ἀντί ῾Ηρῴδου τοῦ πατρός αὐτοῦ, ἐφοβήθη ἐκεῖ ἀπελθεῖν· χρηματισθείς δέ κατ᾿ ὄναρ ἀνεχώρησεν εἰς τά μέρη τῆς Γαλιλαίας.
   ῞Οταν πέθανε ὁ ῾Ηρώδης Α´ τό βασίλειό του μοιράστηκε καί δόθηκε στούς γιούς του. Τήν ᾿Ιουδαία, περιοχή τῶν ᾿Ιεροσολύμων ὅπου ἀνῆκε καί ἡ Βηθλεέμ, τήν πῆρε ὁ ᾿Αρχέλαος, ὁ πιό ἄγριος ἀπό τούς γιούς του πού ἔμοιαζε στή θηριωδία μέ τόν πατέρα του. ῾Ηγεμόνας στή Γαλιλαία καί Περαία ἔγινε ὁ ῾Ηρώδης ᾿Αντίπας ὁ τετράρχης, γιός καί αὐτός τοῦ ῾Ηρώδη. ῾Ο Φίλιππος, ὁ τρίτος γιός, ἔγινε τετράρχης τῆς Γαυλωνίτιδος καί Τραχωνίτιδος καί Παναιάδος.
   ᾿Εφοβήθη ἐκεῖ ἀπελθεῖν: Βέβαια ὅπου καί ἄν πήγαινε ὁ ᾿Ιωσήφ θά βρισκόταν στήν κυριαρχία ἑνός ἀπογόνου τοῦ φοβεροῦ σφαγέα. ῾Η Βηθλεέμ ὅμως καί ὅλη ἡ περιοχή της εἶχε στιγματιστεῖ καί πιθανόν τό «παιδίον» νά κινδύνευε καί πάλι. Γι᾿ αὐτό ἐφοβήθη ὁ ᾿Ιωσήφ νά ἐγκατασταθεῖ ἐκεῖ. Τήν ὥρα τοῦ προβληματισμοῦ του παίρνει ἀπάντηση χρηματισθείς κατ᾿ ὄναρ. Μέ ὄνειρο καί πάλι ὁ Θεός τοῦ ἀποκαλύπτει τό μέρος πού  θά ἐγκατασταθεῖ.
   ᾿Ανεχώρησεν εἰς τά μέρη τῆς Γαλιλαίας: ῾Η Παλαιστίνη ὅπως γνωρίζουμε, διασχιζόταν ἀπό τόν ᾿Ιορδάνη ποταμό. ῾Η περιοχή ἀνατολικά τοῦ ᾿Ιορδάνη ὀνομαζόταν Περαία, ἐνῶ ἡ χώρα δυτικά τοῦ ποταμοῦ χωριζόταν σέ τρεῖς περιοχές. Στά βόρεια ἦταν ἡ Γαλιλαία, στή μέση ἡ Σαμάρεια καί στά νότια ἡ ᾿Ιουδαία μέ τήν ᾿Ιερουσαλήμ. ῾Ο ᾿Ιωσήφ πῆγε καί ἐγκαταστάθηκε ψηλά στή Ναζαρέτ πού ἦταν ἕνα χωριό τῆς Γαλιλαίας, ἐκεῖ ὅπου κατοικοῦσε πρίν ἀπό τήν ἀπογραφή.
   ῾Η φροντίδα τοῦ ᾿Ιωσήφ γιά τήν προστασία τοῦ ᾿Ιησοῦ,  ἀλλά καί ἡ ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ, δείχνει ὅτι ὁ Θεός ἀφήνει στόν ἄνθρωπο τήν πρωτοβουλία νά δράσει καί νά φροντίσει γιά τήν ἀσφάλειά του. ῞Οταν ὅμως αὐτός βρίσκεται σέ ἀδιέξοδο καί ἀδυνατεῖ νά προστατεύσει τόν ἑαυτό του, τότε ἀναλαμβάνει νά τόν βοηθήσει, τόν ἐνισχύει καί γίνεται συμπαραστάτης του. ῎Ετσι κάθε καλό εἶναι ἀποτέλεσμα πρῶτα τοῦ Θεοῦ καί ὕστερα τοῦ ἀνθρώπου.

2,23. καί ἐλθών κατῴκησεν εἰς πόλιν λεγομένην Ναζαρέτ, ὅπως πληρωθῇ τό ῥηθέν διά τῶν προφητῶν ὅτι Ναζωραῖος κληθήσεται.
   Ναζωραῖος κληθήσεται: ῾Η προφητεία αὐτή ἐπί λέξει δέν εἶναι γραμμένη σέ κανένα σημεῖο στήν Παλαιᾶς Διαθήκης. ᾿Εκφράζει ὅμως τό πνεῦμα της καί σημαίνει ὅτι ὁ ᾿Ιησοῦς ἐνῶ θά εἶναι βασιλιάς καί Θεός, θά φαίνεται σάν ἕνας φτωχός καί ἁπλός χωρικός.
   ῾Ο ἅγιος ῾Ιερώνυμος παρατηρεῖ ὅτι ὁ εὐαγγελιστής Ματθαῖος χρησιμοποιώντας πληθυντικό, διά τῶν προφητῶν, ἀφήνει νά ἐννοηθεῖ ὅτι πῆρε ἀπό τήν ἁγία Γραφή ὄχι τά λόγια, ἀλλά τό πνεῦμα. Δέν ἔχει κατά νοῦ ἕνα συγκεκριμένο χωρίο, μέ ὁρισμένες λέξεις ἀλλά μιά ἔννοια πού ὑπάρχει σέ πολλά προφητικά κείμενα.
   ῾Ο ᾿Ιησοῦς ἐξαιτίας τῆς διαμονῆς του στή Ναζαρέτ ὀνομάστηκε πράγματι  Ναζωραῖος. Οἱ ᾿Ιουδαῖοι ἐκεῖνοι πού δέν παραδέχονταν τόν Χριστό ὡς Μεσσία, τόν ὀνόμαζαν περιφρονητικά Ναζωραῖο ἤ Ναζαρηνό (Μθ 26,71· Μρ 10,47· Λκ 18,37), διότι ἔβλεπαν μέ περιφρόνηση τή Ναζαρέτ. ῎Αλλωστε γνώριζαν ὅτι ὁ Χριστός θά κατάγεται ἀπό τή Βηθλεέμ (βλ. ᾿Ιω 7,41-42) καί ὄχι ἀπό τή Γαλιλαία, ἀπό τήν ὁποία δέν προέρχεται κανένας προφήτης (βλ. ᾿Ιω 7,52). Σκοπός τους ἦταν νά ἀποδείξουν ὅτι ὁ ᾿Ιησοῦς τοῦ ὁποίου ἡ καταγωγή εἶναι ἀπό τή Ναζαρέτ δέν εἶναι ὁ ἀναμενόμενος Μεσσίας, γι᾿ αὐτό καί τόν ἀποδοκίμαζαν. ῎Ετσι πληρώθηκαν ὅλες οἱ προφητεῖες, πού ἀναφέρονται στήν περιφρόνηση τήν ὁποία θά ὑπέμενε ὁ Μεσσίας, ὁ ὁποῖος ἔγινε πράγματι ὄνειδος ἀνθρώπων καί ἐξουθένημα λαοῦ (βλ. Ψα 21,7).
   Τό γεγονός ὅτι ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ προστατεύει τό θεῖο βρέφος ἀπό τήν ἀπειλητική μανία τοῦ πονηροῦ καί ἐγκληματικοῦ ῾Ηρώδη, τό καθοδηγεῖ σέ ἀσφαλές μέρος καί εἰδοποιεῖ γιά τή δυνατότητα τῆς ἐπιστροφῆς του στήν πατρίδα, ἀποτελεῖ γιά τόν πιστό μιά ἐνθάρρυνση καί μιά ἐνίσχυση στήν ἀντιμετώπιση τῶν κινδύνων τῆς ζωῆς. Παρά τόν φαινομενικό θρίαμβο τοῦ κακοῦ, τοῦ μίσους καί τῆς θηριωδίας μέσα στήν ἱστορία τῶν ἀνθρώπων, τελικά ἐπιβάλλεται ἡ δύναμη τῆς ἀγάπης. Τό ὅτι ὁ Θεός γεννιέται ὡς βρέφος μέσα στήν ἱστορία ἀποτελεῖ τή μεγαλύτερη ἀπόδειξη γιά τό στοργικό ἐνδιαφέρον τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπο καί τόν πόθο Του νά τόν λυτρώσει ἀπό τίς δαιμονικές δυνάμεις πού τόν ἀπειλοῦν.

Στεργίου Σάκκου, Εὐαγγελικές περικοπές (Βοήθημα γιά κυκλάρχες)

Θεϊκή ἡ ἀποστολή καί ἡ διδασκαλία τοῦ ἀπ. Παύλου
 
Εἰσαγωγικά στήν πρός Γαλάτας ᾿Επιστολή
 

῾Η Γαλατία βρισκόταν στά βάθη τῆς Μ. ᾿Ασίας, στήν περιοχή τῆς σημερινῆς ῎Αγκυρας. Εἶχε ἔκταση σχεδόν ἴση μέ τή μισή ῾Ελλάδα. Οἱ κάτοικοί της, οἱ λεγόμενοι Γαλάτες, κατάγονταν ἀπό τή σημερινή Γαλλία. Εἶχαν ἐγκατασταθεῖ στήν περιοχή τῆς Γαλατίας τόν 3ο π.Χ. αἰώνα, μετά ἀπό περιπλάνηση στήν ῾Ελλάδα καί τή Μ. ᾿Ασία καί ἀφοῦ εἶχαν νικηθεῖ σέ συγκρούσεις μέ τούς ντόπιους κατοίκους.

 Στήν ἑλληνική τότε Μ. ᾿Ασία οἱ Γαλάτες σιγά-σιγά ἐξελληνίσθηκαν καί ἀργότερα γνώρισαν τόν Χριστό ἀπό τόν ἀπ. Παῦλο, ὁ ὁποῖος τούς ἐπισκέφθηκε στή β´ καί γ´ περιοδεία του (βλ. Πρξ 16,6·18,23). Προφανῶς ἵδρυσε ἐκκλησίες στίς μεγάλες πόλεις τῆς Γαλατίας· δέν γνωρίζουμε ὅμως πόσες. Μετά ἀπό τόν ἀπόστολο πῆγαν στή Γαλατία οἱ ἰουδαΐζοντες. ῏Ηταν ἰουδαῖοι οἱ ὁποῖοι, ἄν καί εἶχαν βαπτισθεῖ χριστιανοί, ἔμεναν φανατικά προσκολλημένοι σέ ὁρισμένα στοιχεῖα τῆς ἰουδαϊκῆς θρησκείας, τά ὁποῖα δέν εἶχαν ἰσχύ καί νόημα στό Χριστιανισμό. Δίδασκαν π.χ. ὅτι δέν ἐπαρκοῦν γιά τή σωτηρία ἡ θυσία καί ἡ ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά εἶναι ἀπαραίτητη ἡ περιτομή καί ἡ τήρηση τοῦ μωσαϊκοῦ τελετουργικοῦ.

 Οἱ ἰουδαΐζοντες διέβαλλαν τόν ἀπ. Παῦλο στούς χριστιανούς τῆς Γαλατίας καί παρουσίαζαν ὡς σπουδαιότερη τή δική τους διδαχή. ῎Ελεγαν ὅτι ὁ Παῦλος δέν εἶναι ἀπόστολος, διότι δέν ἀνήκει στούς μαθητές τοῦ Χριστοῦ. ῎Ακουσε τή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ ἀπό τούς ἀποστόλους, ἀλλά δέν τή γνωρίζει καλά. ῎Ετσι ἀναστάτωσαν ὁρισμένους ἀπό τούς χριστιανούς τῆς Γαλατίας, ἔσπειραν στίς ψυχές τους τά ζιζάνια τῆς ἀμφιβολίας, τῆς ἀνταρσίας καί τῆς κακοδοξίας. Αὐτό λύπησε καί τάραξε τόν Παῦλο καί τοῦ ἔδωσε τήν ἀφορμή νά γράψει τήν πρός Γαλάτας ᾿Επιστολή, ἡ ὁποία εἶναι ἐγκύκλιος ᾿Επιστολή, ἀπευθύνεται πρός ὅλες τίς ἐκκλησίες τῆς Γαλατίας. ῾Ο ἀπ. Παῦλος τήν ἔγραψε ὁλόκληρη μέ τό χέρι του καί τήν ἔστειλε ὡς αὐτόγραφο (Γα 6,11). Τήν ᾿Επιστολή αὐτή, ὅπως λέει ὁ ἅγιος Χρυσόστομος, τήν καταθέτει ὁ Παῦλος ὡς μία ἔγγραφη μαρτυρία. ῎Εχει σκοπό νά στηρίξει τό ἀποστολικό του κύρος καθώς καί τήν ἀναγκαιότητα καί ἐπάρκεια τῆς θυσίας τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ γιά τή σωτηρία μας. Θέλει ἐπίσης νά καταδικάσει τό ἐντελῶς ἀνθρώπινο καί κοσμικό κήρυγμα τῶν ψευδαποστόλων.

Δέν εἶναι εὔκολο νά προσδιορισθεῖ πότε καί ἀπό ποῦ ἔγραψε τήν ᾿Επιστολή ὁ Παῦλος. Τό πιθανότερο εἶναι ὅτι τήν ἔγραψε γύρω στο 55 μ.Χ. ἀπό τήν ῎Εφεσο, κατά τήν τριετία πού παρέμεινε ἐκεῖ.

῾Η πρός Γαλάτας ᾿Επιστολή μαζί μέ τίς πρός Ρωμαίους καί πρός ῾Εβραίους ἀποτελοῦν τό κεφάλαιο τῆς διδασκαλίας τοῦ Παύλου, μέ τό ὁποῖο διακρίθηκε καί ἐλευθερώθηκε ἡ χριστιανική πίστη ἀπό τήν ἰουδαΐκή θρησκεία.

 Στήν περικοπή μας ὁ Παῦλος κατοχυρώνει τή θεϊκή καταγωγή τῆς ἀποστολῆς καί τῆς διακονίας του. Εἶναι ἀληθινός ἀπόστολος τοῦ Χριστοῦ καί τό εὐαγγέλιό του δέν προέρχεται ἀπό ἄνθρωπο, ἀλλά τοῦ ἔχει δοθεῖ ἀπό τόν Θεό.
 

α) ῾Ο Παῦλος δέν διδάχθηκε τό Εὐαγγέλιο ἀπό ἀνθρώπους (1,11-14)
 

1,11. Γνωρίζω δέ ὑμῖν, ἀδελφοί, τό εὐαγγέλιον τό εὐαγγελισθέν ὑπ᾿ ἐμοῦ ὅτι οὐκ ἔστι κατά ἄνθρωπον.

῾Η ἔκφραση "γνωρίζω δέ ὑμῖν", εἶναι πολύ προσφιλής στόν ἀπ. Παῦλο. Τή χρησιμοποιεῖ συχνά στίς ᾿Επιστολές του (πρβλ. Α´ Κο 12,3· 15,1· Β´ Κο 8,1). Θέλει μέ αὐτή νά κινήσει τήν προσοχή τῶν μαθητῶν του, γιά νά τούς διδάξει κάποιο νέο μάθημα ἤ νά τούς ὑπενθυμίσει σπουδαῖα καί ὑψηλά θέματα τῆς θείας ἀποκαλύψεως. Αὐτά πρέπει νά τά γνωρίζουν ὅλοι οἱ πιστοί. ῞Οπως ὁ ἴδιος τά γνώρισε μέ τήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ, ἔτσι καί οἱ πιστοί πρέπει νά τά γνωρίσουν μέ τό κήρυγμά του.

῾Η προσφώνηση "ἀδελφοί", δεῖγμα τῆς εἰλικρινοῦς ἀδελφικῆς ἀγάπης, βεβαιώνει ὅτι ὁ ἀπ. Παῦλος, παρ᾿ ὅλο πού ἐκφράζεται σκληρά καί ἐπιπλήττει τούς Γαλάτες, ἐξακολουθεῖ νά τούς ἀγαπᾶ καί νά τούς θεωρεῖ ἀδελφούς του.

"Τό εὐαγγέλιον τό εὐαγγελισθέν ὑπ᾿ ἐμοῦ"· Οἱ ἐχθροί τοῦ Παύλου τόν κατηγόρησαν στούς Γαλάτες ὅτι τούς δίδαξε ἕνα δικό του ἀνθρώπινο, φτωχό εὐαγγέλιο. ῾Ο ἀπόστολος τούς ὑπενθυμίζει ὅτι τό εὐαγγέλιον, πού δίδαξε καί παρέδωσε, "οὐκ ἔστι κατά ἄνθρωπον", δέν εἶναι ἀνθρώπινο, δέν τό ἐπινόησαν ἄνθρωποι. Δέν εἶναι καρπός οὔτε τῆς δικῆς του σκέψεως οὔτε κανενός ἄλλου ἀνθρώπου. Δέν ἔφερε μία νέα θρησκεία στή Γαλατία οὔτε ἀνέπτυξε κάποιο δικό του φιλοσοφικό σύστημα, διότι τίποτα τό ἀνθρώπινο δέν μπορεῖ νά λυτρώσει τόν ἄνθρωπο ἀπό τά δεσμά τῆς ἁμαρτίας καί τῆς φθορᾶς. ῾Η ἀνθρώπινη σκέψη δημιουργεῖ τέχνες καί ἐπιστῆμες πού διευκολύνουν καί ξεκουράζουν πρόσκαιρα τό σῶμα καί τό νοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ὄχι ὅμως καί τήν ψυχή. Οἱ Γαλάτες ὅμως ἔχουν τήν ἐμπειρία ὅτι τό εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ, πού τούς ἔφερε ὁ Παῦλος, δίνει ὄντως τή λύτρωση καί τή σωτηρία.

Οἱ ἀλήθειες τῆς σωτηρίας ἔχουν ἀποκαλυφθεῖ ἀπό τόν Θεό. Δέν ἦταν δυνατόν νά τίς ἀνακαλύψει ἄνθρωπος, διότι εἶναι ἀνώτερες ἀπό τήν ἀνθρώπινη σκέψη. Τό εὐαγγέλιο τό παρέδωσε στούς ἀποστόλους ὁ ἴδιος ὁ Χριστός. Εἶναι ἡ καθαρή πηγή τῆς ἀληθείας, εἶναι φῶς, ὕδωρ ζῶν. Εἶναι ὁ γνησιότερος ἑρμηνευτής τοῦ θείου θελήματος, πού λύνει κάθε πρόβλημα καί ἀπαντᾶ σέ κάθε ἀγωνία.

᾿Επειδή ἀκριβῶς δέν εἶναι "κατά ἄνθρωπον" τό εὐαγγέλιο, δέν ἱκανοποιεῖ τίς ἁμαρτωλές ἐπιθυμίες μας, γι᾿ αὐτό δυσκολευόμαστε νά τό δεχθοῦμε. Κάποιες φορές θέλουμε νά περικόψουμε τά εὐαγγελικά παραγγέλματα, νά τά κάνουμε κατά ἄνθρωπον. Εἶναι δελεαστικό π.χ. ἕνα εὐαγγέλιο πού δέν κάνει λόγο γιά ἄσκηση, θυσία, σταυρό. Καί στά χρόνια τοῦ ἀπ. Παύλου ἕνα τέτοιο εὐαγγέλιο δέν θά σκανδάλιζε καθόλου τούς ᾿Ιουδαίους οὔτε θά προκαλοῦσε τήν ἐγκόσμια σοφία τῶν ἐθνικῶν (Α´ Κο 1,18-30). Δέν θά εἶχε ὅμως καί τή δύναμη νά σώσει τόν ἄνθρωπο.
 
1,12. οὐδέ γάρ ἐγώ παρά ἀνθρώπου παρέλαβον αὐτό οὔτε ἐδιδάχθην, ἀλλά δι᾿ ἀποκαλύψεως ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.

῾Ο ἀπ. Παῦλος ἐδῶ ἀνασκευάζει τήν κατηγορία ὅτι δέν εἶναι γνήσιος ἀπόστολος, ἐφόσον δέν ἦταν μαθητής καί αὐτόπτης μάρτυρας τοῦ Χριστοῦ -ὅρο πού ἔθεσε ὡς ἀπαράβατο ὁ ἀπ. Πέτρος, ὅταν ἐπρόκειτο νά ἐκλέξουν τόν ἀντικαταστάτη τοῦ ᾿Ιούδα (Πρξ 1,22). ῎Ηδη στό προοίμιο τῆς ᾿Επιστολῆς δηλώνει ὅτι εἶναι «ἀπόστολος οὐκ ἀπ᾿ ἀνθρώπων, οὐδέ δι᾿ ἀνθρώπου, ἀλλά διά ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ» (1,1). Δηλαδή, ἄν καί δέν ἦταν ἀπό τούς δώδεκα, ἦταν αὐτόπτης τοῦ Κυρίου μέ τρόπο ὑπερφυσικό, ὅπως ἀναφέρει στό στίχο μας. Οἱ προηγούμενοι ἀπόστολοι παρέλαβαν βέβαια τό εὐαγγέλιο ἀπό τόν ἴδιο τόν Κύριο, διότι ἔζησαν κοντά του μέχρι τό σταυρό, τήν ἀνάσταση καί τήν ἀνάληψή του στούς οὐρανούς. ᾿Αλλά καί στόν ἀπ. Παῦλο ὁ Κύριος παρέδωσε προσωπικά ὁ ἴδιος τό εὐαγγέλιο. Προφανῶς ὁ ἀπόστολος ἀναφέρεται στήν ἀποκάλυψη πού δέχθηκε στό δρόμο πρός τή Δαμασκό (Πρξ 9,3ἑ.), ἀλλά καί ἀργότερα πολλές φορές εἶχε ἀποκαλύψεις, κατά τίς ὁποῖες διδάχθηκε τό εὐαγγέλιο ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό (πρβλ. Πρξ 22,17· Γα 2,2).

 Δι᾿ ἀποκαλύψεως ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ· ῾Η φράση δέν σημαίνει τήν ἀποκάλυψη κάποιων ὑπέρλογων ἀληθειῶν πού ἔκανε ὁ Χριστός στόν Παῦλο, ἀλλά ὅτι ὁ ἴδιος ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός τοῦ ἀποκαλύφθηκε. ῞Ωστε τό εὐαγγέλιο πού παρέλαβε καί διδάχθηκε ὁ Παῦλος εἶναι ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός πού τοῦ φανερώθηκε. Τόν εἶδε, τόν ἄκουσε, τόν παρέλαβε, τόν ἔβαλε μέσα του. Κατά ἀνάλογο τρόπο καί τό εὐαγγέλιο πού κηρύττει ὁ Παῦλος δέν εἶναι μία διδασκαλία ἀλλά ἕνα πρόσωπο μέ τό ὁποῖο καλοῦνται νά ἀποκτήσουν ζωντανή ἐπαφή οἱ πιστοί.
 

1,13. ᾿Ηκούσατε γάρ τήν ἐμήν ἀναστροφήν ποτε ἐν τῷ ᾿Ιουδαϊσμῷ, ὅτι καθ᾿ ὑπερβολήν ἐδίωκον τήν ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ καί ἐπόρθουν αὐτήν.

῾Ο ἀπόστολος ἐπιχειρεῖ νά ἀποδείξει καί ἱστορικά αὐτό πού ἤδη εἶπε παραπάνω, ὅτι τό εὐαγγέλιό του δέν εἶναι κατ᾿ ἄνθρωπον, ἀλλά δι᾿ ἀποκαλύψεως. ῏Ηταν ἀδύνατο νά πάρει τό εὐαγγέλιο ἀπό ἀνθρώπους, διότι δέν ἦταν μέλος τῆς ᾿Εκκλησίας ἀλλά ἀμείλικτος ἐχθρός της. Μόνο ἡ ἀποκάλυψη τοῦ ᾿Ιησοῦ μπορεῖ νά ἐξηγήσει τή μεταβολή του.

᾿Ηκούσατε· Φαίνεται ὅτι ὁ Παῦλος εἶχε μιλήσει στούς Γαλάτες γιά τήν προηγούμενη σχέση του μέ τόν ᾿Ιουδαϊσμό. Προφανῶς τούς εἶχε πεῖ ὅτι ἀπό μικρός ζοῦσε σύμφωνα μέ τά ἔθιμα καί τίς παραδόσεις τῶν ᾿Ιουδαίων. ῏Ηταν μάλιστα ἕνας φανατικός φαρισαῖος, πού μέ πάθος ὑποστήριζε τή θρησκεία τῶν πατέρων του. Δέν δυσκολεύεται ὁ Παῦλος νά γράψει ἀκόμη ὅτι ἦταν ἕνας σκληρός διώκτης τοῦ Χριστοῦ καί τῆς ᾿Εκκλησίας του, νά ὁμολογήσει ὅτι καθ᾿ ὑπερβολήν, μέ μεγάλη μανία, ἐδίωκε τήν ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ, τούς χριστιανούς.

Καί ἐπόρθουν αὐτήν· Μέ τή μανία τῆς καταδίωξης, μέ συλλήψεις καί φυλακίσεις τῶν χριστιανῶν, ὁ Παῦλος προσπαθοῦσε νά πολιορκήσει τήν ᾿Εκκλησία καί γρήγορα, νά τήν καταστρέψει, νά τήν κατεδαφίσει καί νά τήν ἀφανίσει. Τώρα «ὡς σοφός ἀρχιτέκτων» (Α´ Κο 3,10) τήν οἰκοδομεῖ!

῾Ο Σαῦλος εἶχε καταδιώξει τήν ᾿Εκκλησία τοῦ Χριστοῦ μέ ἀγαθή συνείδηση, διότι νόμιζε ὅτι αὐτό θέλει ὁ Θεός. Κινοῦνταν ἀπό φανατισμό, ἀπό ζῆλο «οὐ κατ᾿ ἐπίγνωσιν» (Ρω 10,2). Δέν ἀντιλαμβανόταν ὅτι βρισκόταν ἔξω ἀπό τό δρόμο τοῦ Θεοῦ. Μέ τή μεταστροφή του ὅμως κατάλαβε ὅτι ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός καλεῖ καί ἐντάσσει στόν ἐκλεκτό λαό του, στήν ᾿Εκκλησία, ἰουδαίους καί ἐθνικούς πού ἀνεπιφύλακτα δέχονται τό εὐαγγέλιό του.
 

1,14. καί προέκοπτον ἐν τῷ ᾿Ιουδαϊσμῷ ὑπέρ πολλούς συνηλικιώτας ἐν τῷ γένει μου, περισσοτέρως ζηλωτής ὑπάρχων τῶν πατρικῶν μου παραδόσεων.

 Πολύ εὔστοχα, εὐφιέστατα καί παιδαγωγικά ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἐλέγχει τούς χριστιανούς τῆς Γαλατίας πού εἶχαν κλονιστεῖ ἀπό τίς διδασκαλίες τῶν ἰουδαϊζόντων. Εἶναι σάν νά τούς λέει· «᾿Εγώ πρῶτος θά εἶχα τήν παρρησία νά σᾶς διδάξω τόν ᾿Ιουδαϊσμό, ἄν ὁδηγοῦσε στή σωτηρία. Διότι ὄχι μόνο τόν ἐφήρμοζα ἀλλά καί προέκοπτον, ἤμουν προκομμένος ἰουδαῖος».

῾Η τάξη τῶν ζηλωτῶν εἶχε δημιουργηθεῖ στά χρόνια τῶν Μακκαβαίων, γιά νά ὑπερασπισθεῖ τό νόμο. Σ᾿ αὐτήν ἀνῆκε ὁ Παῦλος. Εἶχε σπουδάσει τά κλασικά γράμματα καί στίς περίφημες σχολές τῆς πατρίδος του, τῆς Ταρσοῦ, ἀλλά καί στά ᾿Ιεροσόλυμα, στή σχολή τοῦ περίφημου νομοδιδασκάλου Γαμαλιήλ (βλ. Πρξ 22,3). Σέ ὅλες αὐτές τίς σχολές ἦταν ἀνώτερος, πρῶτος ὑπέρ πολλούς συνηλικιώτας, μεταξύ ὅλων τῶν ἰουδαίων συμμαθητῶν του. Στή σημερινή πραγματικότητα θά λέγαμε ὅτι ἦρθε πρῶτος στίς γενικές ἐξετάσεις.

Περισσοτέρως ζηλωτής ὑπάρχων τῶν πατρικῶν μου παραδόσεων· ᾿Επιδείκνυε τόν μεγαλύτερο ζῆλο στή γνώση, στήν ἐφαρμογή τοῦ νόμου ἀλλά καί στή λαχτάρα νά μείνει σταθερό τό γένος του στόν ᾿Ιουδαϊσμό, γιά νά προκόψει.

Πατρικές παραδόσεις εἶναι τά ἑρμηνευτικά σχόλια στό νόμο καί οἱ παραδόσεις πού εἶχαν ἐπινοήσει οἱ ραββίνοι. Γιά νά ἑρμηνεύσουν δῆθεν τό νόμο, πρόβαλλαν ἀνθρώπινες διδασκαλίες, οἱ ὁποῖες ὅμως δέν ἐξέφραζαν τό πραγματικό νόημα τῆς Π.Δ. Οἱ ραββίνοι εἶχαν διατυπώσει συνολικά 613 τέτοιες διατάξεις. Πολλές ἀπό αὐτές ἀποτελοῦσαν τή χειρότερη παρερμηνεία καί διαστρέβλωση τοῦ νόμου. Οἱ παραδόσεις τῶν πατέρων καί τῶν πρεσβυτέρων ἦταν ἀπέραντοι μύθοι καί γενεαλογίες, πού δημιουργοῦσαν μιά ψεύτικη ἐντύπωση ὅτι ἡ βασιλεία τοῦ Μεσσία εἶναι ἀνθρώπινη καί ἐπίγεια. Μέ πολλή αὐστηρότητα ὁ Κύριος ἀναφέρεται σ᾿ αὐτές καί τίς ἀποδοκιμάζει (βλ. Μθ 15· πρβλ. Μρ 7).

῾Ο ἀριστοῦχος Σαῦλος εἶχε ὅλα τά προσόντα νά γίνει ἡγέτης τοῦ ᾿Ιουδαϊσμοῦ. ᾿Αλλά τά ἀπέρριψε ὅλα, ὅταν γνώρισε τόν Χριστό. Καί μόνο ἡ μεταστροφή του ἔπρεπε νά ὁδηγήσει τούς Γαλάτες στό συμπέρασμα ὅτι κάτι τελείως ἔκτακτο τοῦ συνέβη. «Αὕτη ἡ ἀλλοίωσις τῆς δεξιᾶς τοῦ ῾Υψίστου!» (Ψα 76,11). ῾Ο ἅγιος Χρυσόστομος ἐπισημαίνει· «῎Αν δέν ἦταν Θεός αὐτός πού ἀποκαλύφθηκε στόν Παῦλο, δέν θά δεχόταν ἐκεῖνος τόσο ἀκαριαία μεταβολήϜ ᾿Εκεῖνος πού τόσο ἀκαριαῖα ἄλλαξε, ἐνῶ βρισκόταν στό ἀποκορύφωμα τῆς μανίας, εἶναι ὁλοφάνερο ὅτι ξαναβρῆκε τήν πνευματική του ὑγεία, διότι ἀξιώθηκε θεϊκῆς ὁράσεως καί διδασκαλίας».
 

β) ῾Η κλήση καί ἡ ἀποκάλυψη στόν Παῦλο (στ. 15-16α)
 

1,15. ῞Οτε δέ εὐδόκησεν ὁ Θεός ὁ ἀφορίσας με ἐκ κοιλίας μητρός μου καί καλέσας διά τῆς χάριτος αὐτοῦ.

῾Ο ἀπόστολος ἀποκαλύπτει πώς, ἐνῶ ὁ ἴδιος πελαγοδρομοῦσε στίς πατρικές παραδόσεις τῶν ᾿Ιουδαίων, ὁ Θεός εἶχε γι᾿ αὐτόν ἕνα σχέδιο, τό ὁποῖο μάλιστα εἶχε καταστρώσει ἀπό παλιά, πρίν ἀκόμη ὁ Παῦλος δεῖ τό φῶς αὐτοῦ τοῦ κόσμου.

Εἶναι δύσκολο νά μεταφραστεῖ ἀκριβῶς τό ρῆμα εὐδόκησε, γι᾿ αὐτό εἶναι προτιμότερο νά τό ἀφήνουμε ἀμετάφραστο. Τό νόημά του δείχνει ὅτι ὁ Θεός μέ τήν ἄπειρη φιλανθρωπία του θέλησε, εὐαρεστήθηκε, εἶχε τήν καλή διάθεση, τήν εὐδοκία. Οἱ ἐνέργειες αὐτῆς τῆς εὐδοκίας εἶναι ὁ ἀφορισμός (=τό ξεχώρισμα, ἡ ἐκλογή), ἡ κλήση, ἡ ἀποκάλυψη πού δέχθηκε ὁ διώκτης Σαούλ. Σέ ὅλα αὐτά ἐλεύθερα ἀνταποκρίθηκε ὁ Σαῦλος, ὥστε νά μεταστραφεῖ καί νά γίνει ὁ θαυμαστός ἀπόστολος τοῦ Χριστοῦ. Μέ ἰδιαίτερη εὐγνωμοσύνη καί ἱερό δέος σέ ὅλη του τή ζωή ὁ Παῦλος ἀναφέρεται στήν τιμή πού τοῦ ἔκανε ὁ Θεός νά τοῦ ἀποκαλύψει τήν ἀλήθεια του καί νά τόν ἐξαποστείλει κήρυκά του στό κόσμο.

῾Ο ἀφορίσας με· ῾Ο ἀφορισμός, ὅπως καί τό ἀνάθεμα (βλ. στ. 8), στήν Κ.Δ. ἔχει θετική καί ἀρνητική σημασία. Σημαίνει· α) αὐτό πού ξεχωρίζεται ἀπό τόν κόσμο γιά νά δοθεῖ στόν Θεό καί β) αὐτό πού ξεκόβεται ἀπό τόν Θεό καί παραδίδεται στόν διάβολο. ᾿Εδῶ ἡ μετοχή ἀφορίσας με ἔχει τήν πρώτη, τή θετική σημασία· ὁ Θεός διάλεξε τόν Παῦλο γιά τόν ἑαυτό του ἐκ κοιλίας μητρός. Παρόμοια εἶχε διαλέξει τόν ᾿Ιωάννη τόν Βαπτιστή (βλ. Λκ 1,15), τούς προφῆτες Σαμουήλ (βλ. Α´ Βα 1), ᾿Ησαΐα (βλ. ᾿Ησ 49,1) καί ᾿Ιερεμία (᾿Ιε 1,5), καί πολλούς ἄλλους ἐκλεκτούς δούλους του, τούς ὁποίους ἔταξε σέ μιά ὑψηλή ἀποστολή καί τούς κατέστησε συνεργάτες γιά τήν πραγματοποίηση τοῦ σχεδίου του.

῾Η ἐπιλογή τοῦ Θεοῦ βέβαια δέν γίνεται αὐθαίρετα, ὅπως νομίζουμε ἐμεῖς οἱ ἀσθενεῖς ἄνθρωποι, οὔτε καταστρατηγεῖ τήν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου. Γίνεται μέ βάση τήν προαίρεση τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία δέν εἶναι ἄγνωστη στόν παντογνώστη Θεό. Στή συγκεκριμένη περίπτωση ὁ Παῦλος ἀφορίζεται ὡς «σκεῦος ἐκλογῆς» (Πρξ 9,15). Γνώριζε ὁ Θεός ὅτι ἦταν ἱκανός νά διακονήσει καί νά κάνει μεγάλο ἔργο, γι᾿ αὐτό τόν κάλεσε. ῾Ο ἴδιος ὅμως τονίζει τή φιλανθρωπία καί τή χάρη τοῦ Θεοῦ ὡς αἴτια τῆς ἐκλογῆς καί τῆς σωτηρίας του. Εἶχε συναίσθηση ὁ Παῦλος ὅτι δέν ἦταν ἄξιος γιά μιά τόσο μεγάλη καί τιμητική κλήση. Αἰσθανόταν ὅτι ἡ θεία χάρη ἐνεργοῦσε ὅλα τά θαυμαστά στή ζωή του καί γι᾿ αὐτό πάντοτε τόνιζε τόν πρωταρχικό της ρόλο.

᾿Αξίζει νά σημειώσουμε ὅτι, παρ᾿ ὅλο πού ἦταν διαλεγμένος ἀπό τόν Θεό ὁ Παῦλος, παραπλανήθηκε τόσα χρόνια στόν ᾿Ιουδαϊσμό καί μάλιστα ἔγινε διώκτης τοῦ Χριστοῦ. ῞Ολη ἐκείνη ἡ πρό Χριστοῦ ζωή ἦταν μιά ἐμπειρία χρήσιμη καί πολύτιμη γιά τήν ἐν Χριστῷ ζωή τοῦ ἀποστόλου. ῞Οπως ἐπέτρεψε ὁ Κύριος νά τόν ἀρνηθεῖ ὁ κορυφαῖος Πέτρος, ὥστε νά ἔχει τήν ἐμπειρία αὐτῆς τῆς ἀρνήσεως, ἔτσι ἐπέτρεψε νά γίνει διώκτης ὁ Παῦλος, γιά νά εἶναι ὁ τύπος καί ἡ ἀπόδειξη ὅτι ὁ Χριστός σώζει ἀκόμη καί τούς πιό σκληρούς διῶκτες, ἀρκεῖ νά μετανοήσουν. Μέσα στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ καί οἱ χειρότερες πτώσεις μας ἀξιοποιοῦνται θετικά. «Τοῖς ἀγαπῶσι τόν Θεόν πάντα συνεργεῖ εἰς ἀγαθόν» (Ρω 8,28), θά γράψει καταθέτοντας τήν ἐμπειρία του ὁ Παῦλος.

῾Ο Θεός δέχεται καί ἀντιμετωπίζει τόν Παῦλο ὡς ὁλοκληρωμένο ἄνθρωπο ἐκ κοιλίας μητρός καί τόν ἐκλέγει γιά ἀπόστολό του. ᾿Εδῶ δίδεται ἔμμεσα ἡ ἀπάντηση σ᾿ ἐκείνους πού ἀμφισβητοῦν ὅτι τό ἔμβρυο εἶναι ζωντανή ὕπαρξη, καί γι᾿ αὐτό ἀποτελεῖ ἔγκλημα κάθε ἐπιβουλή ἐναντίον τῆς ζωῆς του. ῾Η ζωή τοῦ κάθε ἀνθρώπου κυβερνᾶται ἀπό κάποιο ἀνώτερο σχέδιο τοῦ Θεοῦ. Καί τό σχέδιο αὐτό τό ἔχει καταρτίσει καί τό πραγματοποιεῖ ὁ Θεός ὄχι μόνο ἀπό τή σύλληψη τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά πρίν ἀκόμη γίνει ὁ κόσμος.

῾Ο σεβασμός τοῦ Θεοῦ στήν ἀνθρώπινη θέληση καί προσωπικότητα φαίνεται ἀπό τή μετοχή ὁ καλέσας με. Εἶχε τήν εὐδοκία του γιά τόν Παῦλο ὁ Θεός, ἀφήνει ὅμως στόν ἴδιο τήν πρωτοβουλία νά δεχθεῖ ἤ νά ἀπορρίψει τήν κλήση. Στό δρόμο πρός τή Δαμασκό ὁ Παῦλος ἀπαντᾶ στή χάρη τοῦ Θεοῦ μέ τή δική του ταπεινή ὑποταγή καί γίνεται χριστιανός καί ἀπόστολος συγχρόνως.
 
1,16α. ἀποκαλύψαι τόν υἱόν αὐτοῦ ἐν ἐμοί, ἵνα εὐαγγελίζωμαι αὐτόν ἐν τοῖς ἔθνεσιν.

Σκοπός τῆς κλήσεως ἦταν νά ἀποκαλύψει ὁ Θεός στόν Παῦλο τόν υἱόν αὐτοῦ. ῾Η ἀποκάλυψη αὐτή ἦταν καθοριστική καί ρυθμιστική γιά τή μετέπειτα ζωή του. Στό δρόμο τῆς Δαμασκοῦ συνειδητοποίησε ὅτι ὁ Θεός δέν βρισκόταν στίς πατρικές παραδόσεις πού μέ σχολαστικότητα καί φανατισμό ὑπηρετοῦσε, ἀλλά ἦταν ἕνα πρόσωπο γεμάτο ἀγάπη γι᾿ αὐτόν. Συνάντησε ὄχι ἕναν δάσκαλο ἀνώτερο ἀπό τόν Γαμαλιήλ, ἀλλά μία ζωντανή παρουσία πού ἐκπλήρωνε, ξεπερνοῦσε καί φώτιζε τίς παραδόσεις τῶν πατέρων, τίς ὁποῖες ὑπεραγαποῦσε. ῎Ετσι ὁ Χριστός, τόν ὁποῖο αὐτός καταδίωκε, τόν συνέλαβε καί τόν κατέστησε συνεργό καί ἀπόστολό του.

Τό ἐν ἐμοί δείχνει ὅτι ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ εἶχε κατακτήσει ὅλη τήν ὕπαρξη τοῦ Παύλου. Στό δρόμο τῆς Δαμασκοῦ ὁ Παῦλος δέν γνώρισε ἁπλῶς μέ τίς ἀνθρώπινες αἰσθήσεις του ἕνα πρόσωπο, τόν ᾿Ιησοῦ Χριστό, ἀλλά μέ τή χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος, μέ τό ἄκτιστο φῶς εἶχε μία μέθεξη, ἐμπειρία τοῦ θεανθρώπου Κυρίου. ῎Ενιωσε, ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Χρυσόστομος, τή θεία ἀποκάλυψη νά λαμπρύνει τήν ψυχή του καί νά τόν γεμίζει μέ Πνεῦμα ἅγιο.

῞Ινα εὐαγγελίζωμαι αὐτόν ἐν τοῖς ἔθνεσιν· ῞Οπως ὁ Χριστός πῆρε τούς δώδεκα μαθητές καί τούς προετοίμασε νά κηρύξουν τό εὐαγγέλιο πρῶτα στήν ᾿Ιερουσαλήμ, ἔπειτα στήν ᾿Ιουδαία, στήν Παλαιστίνη καί κατόπιν στά ἔθνη, ἔτσι πῆρε κι ἐμένα, λέει ὁ Παῦλος, καί μέ ἀπέστειλε στά ἔθνη. ᾿Εξομολογεῖται τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ ὅπως τό εἶδε ζωντανό στή ζωή του. ῾Ο πρῶτος σταθμός ἦταν ὅτι ὁ Θεός τόν ξεχώρισε ἀπό τήν κοιλιά τῆς μάνας του. ῞Υστερα τόν κάλεσε καί τοῦ παρέδωσε τό εὐαγγέλιο χωρίς τή μεσολάβηση ἀνθρώπου, ὥστε τό κήρυγμά του νά εἶναι ἀξιόπιστο, αὐθεντικό.
 

γ) ῾Ο Παῦλος μετά τή μεταστροφή του κηρύττει στήν ᾿Αραβία (1,16β-17)
 

1,16β-17. εὐθέως οὐ προσανεθέμην σαρκί καί αἵματι, οὐδέ ἀνῆλθον εἰς ᾿Ιεροσόλυμα πρός τούς πρό ἐμοῦ ἀποστόλους, ἀλλά ἀπῆλθον εἰς ᾿Αραβίαν, καί πάλιν ὑπέστρεψα εἰς Δαμασκόν.

῾Η ἀποστολή τοῦ Παύλου ἔγινε ἀμέσως μετά τήν κλήση του. ῎Αρχισε τό κήρυγμα εὐθέως μετά τή θεραπεία του ἀπό τόν ᾿Ανανία καί τή βάπτισή του. Οὐ προσανεθέμην, δέν συμβουλεύτηκα, λέγει, σαρκί καί αἵματι, κανέναν ἄνθρωπο (πρβλ. Μθ 16,17), δέν μέ κατήχησε οὔτε μέ δίδαξε κανείς.

Οὐδέ ἀνῆλθον εἰς ᾿Ιεροσόλυμα· Πάντοτε στήν Κ.Δ., ὅταν γίνεται λόγος γιά μετακίνηση πρός τά ᾿Ιεροσόλυμα χρησιμοποιεῖται τό ρῆμα ἀναβαίνω (βλ. Μθ 20,17· Μρ 10,32· ᾿Ιω 5,1), ἐνῶ ὅταν κανείς φεύγει ἀπό τά ᾿Ιεροσόλυμα χρησιμοποιεῖται τό ρῆμα «καταβαίνω» (βλ. Λκ 10.30· Πρξ 24,1), διότι τά ᾿Ιεροσόλυμα ἦταν κτισμένα πάνω σέ ὑψηλό ὀροπέδιο. ῾Η ᾿Ιερουσαλήμ ἦταν ἡ βάση τῶν ἀποστόλων καί, ἄν ἤθελε ὁ Παῦλος νά λάβει ἀπό αὐτούς κατευθύνσεις ἤ ἐπικύρωση τῆς ἀποστολῆς του, θά ἔπρεπε ἀρχικά νά πάει ἐκεῖ. Δέν νιώθει ὅμως αὐτή τήν ἀνάγκη. Τό κύρος του ἦταν ἀδιαμφισβήτητο· τό βεβαίωνε περίτρανα ἡ ἀρχή καί ἡ συνέχεια τῆς ἀποστολῆς του. Γι᾿ αὐτό ἡ πειστικότερη ἀπολογία του ἦταν ἡ ἴδια ἡ ἱστορία του καί αὐτήν ἀναφέρει κάθε φορά πού κάποιος ἀμφισβητεῖ τό ἀποστολικό του κύρος.

Πρό ἐμοῦ ἀποστόλους· ῾Υπῆρχαν κήρυκες τοῦ εὐαγγελίου πού δέν γνώρισαν τόν Κύριο. Συνδέθηκαν μέ τούς ἀποστόλους, διδάχθηκαν ἀπ᾿ αὐτούς καί ἔγιναν ἀπόστολοι δεύτερης καί τρίτης γενιᾶς. Οἱ εὐαγγελιστές Λουκᾶς καί Μᾶρκος εἶναι ἀπό τούς ἀποστόλους τῆς δεύτερης γενιᾶς. ῾Ο ἀπ. Παῦλος ὅμως τονίζει στούς Γαλάτες ὅτι εἶναι καί ὁ ἴδιος γνήσιος ἀπόστολος. Στούς ἄλλους ἀποστόλους δέν ἀναγνωρίζει καμία ἄλλη ὑπεροχή παρά μόνο τή χρονική προτεραιότητα στήν κλήση.

 ᾿Απῆλθον εἰς ᾿Αραβίαν· ῾Υπάρχει συζήτηση μεταξύ τῶν ἑρμηνευτῶν γιά τόν καθορισμό τῆς ᾿Αραβίας, τήν ὁποία ἀναφέρει ὁ ἀπόστολος (Βλ. σχετικό ἄρθρο στό περιοδ. ΑΠΟΛΥΤΡΩΣΙΣ ἀρ. φύλ. 483, Μάρτιος 1986, σελ. 37). Δέν πρόκειται γιά τή γνωστή μας χώρα τῆς ᾿Αραβίας, ἀλλά γιά μία περιοχή κοντά στή Δαμασκό, πού ὀνομαζόταν ᾿Αραβία. ῾Η Δαμασκός ἦταν ἐθνική πόλη, πού ὑπαγόταν στή Συρία καί ὄχι στήν Παλαιστίνη. ῾Επομένως ἀπό τήν ἀρχή τῆς ἀποστολικῆς του δράσεως ὁ Παῦλος ἄρχισε τόν εὐαγγελισμό τῶν ἐθνῶν. ᾿Επειδή στήν πόλη τῆς Δαμασκοῦ ἀντιμετώπιζε κινδύνους ὁ ἀπόστολος, βγῆκε στήν ἐπαρχία τῆς Δαμασκοῦ, τή λεγόμενη ᾿Αραβία, ὅπου καί κήρυξε. ῾Ο Λουκᾶς δέν σημειώνει αὐτή τή λεπτομέρεια στίς Πράξεις, διότι ἐκεῖ ἁπλῶς ἐκθέτει τή μεταστροφή τοῦ Παύλου. ᾿Εδῶ ὁ ἴδιος ὁ ἀπόστολος γιά ἀπολογητικούς λόγους ἐξηγεῖ ὅτι ἀμέσως μετά τήν ἐπιστροφή του στόν Χριστό δέν μεσολάβησε νεκρή περίοδος ἤ περίοδος μαθητείας σέ κάποιον ἀπόστολο, ἀλλά ἄρχισε νά κηρύττει καί μάλιστα, πιθανόν, στά ἔθνη.

 Κατά τόν ἅγιο Χρυσόστομο ὁ σκοπός τῆς ἀναχώρησης τοῦ Παύλου στήν ᾿Αραβία ἦταν ἱεραποστολικός. «Φρόντιζε νά ἐπισκέπτεται καί τούς τόπους πού δέν εἶχαν δεχθεῖ ποτέ καλλιέργεια διαλέγοντας ἕναν τρόπο ζωῆς πού ἔχει μεγάλες ἀγωνίες καί πολλούς κόπους».
 

δ) ῾Ο Παῦλος συναντᾶ τούς ἀποστόλους Πέτρο καί ᾿Ιάκωβο (1,18-19)
 

1,18.῎Επειτα μετά ἔτη τρία ἀνῆλθον εἰς ᾿Ιεροσόλυμα ἱστορῆσαι Πέτρον, καί ἐπέμεινα πρός αὐτόν ἡμέρας δεκαπέντε.
Τρία χρόνια μετά ἀπό τήν ἀναχώρησή του ἀπό τά ᾿Ιεροσόλυμα ὁ διώκτης τῶν χριστιανῶν Παῦλος ἐπιστρέφει ὡς ἀπόστολος πλέον.

 Τό ρῆμα ἱστορῆσαι ὅπως καί τό οὐσιαστικό ἱστορία προέρχονται ἀπό τή ρίζα του ρήματος «οἶδα», πού σημαίνει γνωρίζω. Σκοπός τῆς ἐπισκέψεως τοῦ ἀπ. Παύλου στά ᾿Ιεροσόλυμα ἦταν νά γνωρίσει τόν ἀπ. Πέτρο, πού τόν καιρό ἐκεῖνο βρισκόταν στά ᾿Ιεροσόλυμα. ῾Ο ἅγιος Χρυσόστομος ὑπογραμμίζει τήν ἐκτίμηση τοῦ Παύλου γιά τόν Πέτρο. Δέν ἔγραψε, λέει, «ἰδεῖν» ἀλλά ἱστορῆσαι, πού δείχνει τό ἐνδιαφέρον του καί ὅτι θεωρεῖ ὡς πολύ σημαντικό πράγμα καί μόνο νά γνωρίσει τόν σπουδαῖο αὐτόν ἄνδρα.

᾿Αξίζει ἐπίσης νά σημειώσουμε ὅτι ὁ Παῦλος, πού προηγουμένως ἐκφράστηκε γιά τήν ἀποστολικότητά του μέ τρόπο πού θά μποροῦσε νά παρεξηγηθεῖ καί νά θεωρηθεῖ ἀλαζονικός, στή συγκεκριμένη περίπτωση φέρεται πολύ ταπεινά. Στή Γαλατία κινδύνευε ἡ καθαρότητα τοῦ εὐαγγελίου καί ἡ εἰρήνη τῆς ᾿Εκκλησίας· ἔπρεπε νά τονίσει τό ἀποστολικό του ἀξίωμα. Στή συμπεριφορά του ὅμως μέ τούς ἀποστόλους, ὅπου δέν συντρέχουν λόγοι ἀπολογητικοί, πρόθυμα ταπεινώνεται καί ἔρχεται νά τιμήσει ἕναν ἀπ᾿ αὐτούς. Παρ᾿ ὅλο πού, ὅπως ἤδη εἶπε, δέν εἶναι κατώτερος ἀλλά ἰσότιμος μέ τόν Πέτρο, τόν τιμᾶ. Φιλόφρονα τόν ἀναγνωρίζει ὡς ἀνώτερο κι ἔρχεται νά τόν ἐπισκεφθεῖ, διότι εἶναι πρεσβύτερος στήν ἡλικία καί ἀρχαιότερος στήν ἐν Χριστῷ ζωή. Κατέχει τά πρεσβεῖα, ὄχι τό πρωτεῖο. ᾿Εκπληρώνει ἔτσι πρῶτα ὁ ἴδιος ὁ Παῦλος τά παραγγέλματα πού συστήνει στούς χριστιανούς· «τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι» (Ρω 12,10) καί «τῇ ταπεινοφροσύνῃ ἀλλήλους ἡγούμενοι ὑπερέχοντας ἑαυτῶν» (Φι 2,3).

᾿Επέμεινε, δηλαδή ἔμενε συνεχῶς μαζί μέ τόν Πέτρο. Φιλοξενήθηκε, λοιπόν, γιά ἡμέρας δεκαπέντε στό σπίτι πού ἔμενε ὁ Πέτρος καί αὐτό δείχνει τή φιλία καί τήν ἀγάπη πού ἐξαρχῆς συνέδεσε τούς δύο κορυφαίους ἀποστόλους. Τό διάστημα τῶν δεκαπέντε ἡμερῶν θά ἦταν ἀνεπαρκές, ἄν ἔπρεπε ὁ Παῦλος νά μαθητεύσει κοντά στόν Πέτρο. ῏Ηταν ὅμως ἀρκετό, γιά νά καταθέσει τά δείγματα τῆς ἀποστολικότητάς του καί νά διαπιστώσουν μαζί μέ τόν Πέτρο ὅτι συμπίπτουν ἀπόλυτα στό εὐαγγέλιο πού κηρύττουν. ῞Ολα τά γεγονότα πού συνέβησαν σ᾿ αὐτές τίς δεκαπέντε μέρες στά ᾿Ιεροσόλυμα, τή γνωριμία μέ τόν Πέτρο, τό κήρυγμα στήν ᾿Ιερουσαλήμ, τίς ἀντιρρήσεις πολλῶν πιστῶν, θά μπορούσαμε νά τά ἐντάξουμε ἱστορικά συσχετίζοντάς τα μέ ὅσα γράφει ὁ Λουκᾶς στό 9ο κεφ. τῶν Πράξεων (στ. 28-29).
 
1,19. ἕτερον δέ τῶν ἀποστόλων οὐκ εἶδον εἰ μή ᾿Ιάκωβον τόν ἀδελφόν τοῦ Κυρίου.

῾Ο ᾿Ιάκωβος εἶναι γιός τοῦ ᾿Ιωσήφ τοῦ μνήστορος καί ἐπειδή ὁ ᾿Ιωσήφ «ἐνομίζετο (=θεωροῦνταν)» πατέρας τοῦ ᾿Ιησοῦ, ὀνομάζεται ἀδελφός τοῦ Κυρίου, ὅπως καί ὁ ᾿Ιούδας ὁ ἀδελφόθεος. Εἶναι ὁ πρῶτος ἐπίσκοπος τῶν ᾿Ιεροσολύμων καί ὡς ἐπίσκοπος ἔπρεπε νά μένει μόνιμα στήν πόλη.

῞Ετερον δέ τῶν ἀποστόλων οὐκ εἶδον· Οἱ ἄλλοι ἀπόστολοι δέν διέμεναν στά ᾿Ιεροσόλυμα καί γι᾿ αὐτό δέν τούς συνάντησε. ῾Η ἐπίσκεψη στόν Πέτρο σήμαινε ἐπίσκεψη στόν ἡγέτη τῶν δώδεκα καί ἡ ἐπίσκεψη στόν ᾿Ιάκωβο σήμαινε ἐπίσκεψη στήν κεφαλή τῆς μητέρας τῶν ἐκκλησιῶν. ᾿Επιπλέον ἡ ἀναφορά στή συνάντηση τοῦ ἀπ. Παύλου μέ τόν ᾿Ιάκωβο ἔχει καί μία ἐντελῶς ἰδιαίτερη σημασία γιά τήν περίσταση. ῾Ο ᾿Ιάκωβος ἦταν, θά λέγαμε, σκληροπυρηνικός ᾿Ιουδαῖος -ἴσως καί φαρισαῖος-, ὥστε νά τόν ἀνέχονται ὡς ἐπίσκοπό τους οἱ ἐξ ἰουδαίων χριστιανοί τῆς ᾿Ιερουσαλήμ. Τό γεγονός ὅτι αὐτός δέχθηκε τόν ἀπ. Παῦλο ἐπιβεβαιώνει τή συμφωνία μαζί του. Οἱ ἰουδαΐζοντες, πού κατηγοροῦν καί ἀπορρίπτουν τόν ἀπ. Παῦλο, ἀποδεικνύονται ψεῦτες καί συκοφάντες, ἀφοῦ ὄχι μόνο ὁ κορυφαῖος Πέτρος ἀλλά καί ὁ ἐπίσκοπος τῶν ἐξ ἰουδαίων χριστιανῶν ἀποδέχεται τόν Παῦλο καί συμφωνεῖ μαζί του.

 Τό συμπέρασμα εἶναι ὅτι ὁ Παῦλος δέν διδάχτηκε τό εὐαγγέλιο οὔτε ἀπό τόν Πέτρο οὔτε ἀπό τούς ἀποστόλους στά ᾿Ιεροσόλυμα, διότι εἶδε μόνο τούς δύο καί αὐτούς γιά λίγες μέρες. Οἱ ἰσχυρισμοί τῶν ψευδαδέλφων ἦταν συκοφαντικοί. Τό ἔργο τοῦ ἀπ. Παύλου ἦταν θεϊκό καί γνήσιο, γι᾿ αὐτό ἄντεξε στή δοκιμασία καί βγῆκε λαμπρότερο, ὅπως τό χρυσάφι, ἀπό τή φωτιά τῆς διαβολῆς καί τοῦ ψεύδους. ῾Ο ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν καί τό κήρυγμά του ἐπέζησαν. Καί ἐμεῖς οἱ σύγχρονοι χριστιανοί εἴμαστε καρποί τοῦ ἔργου του.

Στεργίου Ν. Σάκκου,

Ἀποστολικές περικοπές (βοήθημα γιά κυκλάρχες)