«Καλύτερα, ἀδελφέ μου, νά ἔχεις ἑλ­ληνικό σχολεῖο στόν τόπον σου, πα­ρά νά ἔχεις βρύσες καί ποτάμια. Γιατί οἱ βρύσες ποτίζουν τό σῶμα, τά δέ σχολεῖα ποτίζουν τήν ψυχή».
ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός

Καί κάπως ἔτσι οἱ Ἠπειρῶτες, πιστοί στίς ἐπιταγές τοῦ πατρο-Κοσμᾶ, συνέχισαν νά χτίζουνε σχολεῖα. Καθόλου δέν παραμέλησαν τήν ἑλληνική παι­δεία στή σκοτεινιά τῆς ἀσήκωτης σκλαβιᾶς, πού γι᾽ αὐτούς κράτησε πε­ντακόσια χρόνια. Γιατί χωρίς παιδεία «ἀ­γρίεψε τό Γένος μας ἀπ᾽ τήν ἀμάθει­αν καί ἐγινήκαμεν ὡ­σάν θηρία», τόνιζε ὁ Ἅγιος, ὅσο μέ ἀγωνία περπα­τοῦσε στά ἠπειρώτικα βου­νά γιά νά ἐνισχύσει τό κατατρεγμένο Γένος. «Τό σχολεῖο ἀ­νοί­γει τίς ἐκκλησιές, ὅλα τά παιδιά νά μαθαίνουν ἔστω λίγα γερά γράμματα», συμβούλευε.
Τά σχολεῖα αὐτά τῶν Ἠπειρωτῶν, μικρά καί ταπεινά στήν ἀρχή, σπουδαῖα κι ὀνομαστά στή συνέχεια, λειτούργησαν σχεδόν ἀποκλειστικά μέ τήν ἀρωγή καί τίς εὐεργεσίες ντόπιων κι ἀπόδημων Ἠ­πει­ρωτῶν, πού στό σχολεῖο καί στήν Ἐκ­κλησία ἐπένδυσαν τήν ἀνάστα­ση τοῦ Γένους. Κι ἔτσι συνέχισαν, ὅταν λευτε­ρώθηκε ἡ Ρούμελη κι ὁ Μοριάς, καί ἡ Ἑλ­λάδα ζωντάνεψε μέσα ἀπό τίς στά­χτες. Οἱ Ἠπειρῶτες, σκλαβωμένοι γι᾽ ἄλλα ἑ­κατό ἀβάσταχτα χρόνια, συνέχιζαν νά χτίζουν σχολεῖα. Πιό μεγάλα τώ­ρα καί πιό ὄμορφα... Ἔβαζαν ὄχι μόνο χρήματα, μά κι ὅλη τήν τέχνη ν᾽ ἀποτυ­πώ­σουνε μέ τρόπο μυστικό τήν τριπλή λαχτάρα τους κι αὐτή νά μεταγγίσουν στίς ἑπόμενες γενιές, ἀκόμα καί μέ τούς τοίχους τοῦ κτηρίου. Γι᾽ αὐτό τά πιό πολλά τά ἔχτιζαν σέ σχῆμα κεφαλαίου Ἔψιλον, γιατί τέτοια ἦταν ἡ κληρονομιά πού ἄφηναν μαζί μέ τά γράμματα, ὥσπου νά φτάσει ἡ ὥρα κι ἡ στιγμή νά βροντοφωνάξουν μ᾽ ὅλη τους τή δύναμη τό κρυπτογραφημένο μήνυμα πού ἔ­στελναν μέ τίς πέτρες:
«Ἔψιλον, ὅπως Ἑλλάδα, Ἐλ­πί­δα, Ἐλευθερία»!

Μαρτινιανή