Τό νησί τοῦ ἀνατολικοῦ Αἰγαίου, ἡ Σά­μος, μέ τά ξακουστά ἀγγεῖα, μέ τήν ὀργιώδη βλάστηση, τά πανέμορφα ἀξιο­θέ­­ατα, τό γλυκό κρασί «Νέκταρ», ἀποτε­λοῦσε στήν ἀρχαιότητα ἕνα ἀπό τά 12 μέλη τοῦ Κοινοῦ τῶν Ἰώνων.   
  Εἶναι πατρίδα μεγάλων προσωπι­κο­τή­των: τοῦ μαθηματικοῦ Πυθαγόρα, τοῦ ἀστρονόμου καί μαθηματικοῦ Ἀρίσταρχου, τοῦ φιλόσοφου Ἐπίκουρου. Ἀνέ­δει­ξε φυσιογνωμίες: τόν τύραννο Πολυ­κρά­τη τόν 6ο π.Χ. αἰώνα, τόν πολιτικό καί στρα­τιωτικό ἡγέτη τῆς σαμιακῆς ἐπανά­στασης τοῦ 1821 Λυκοῦργο Λογοθέτη καί τόν δια­κεκριμένο πολιτικό Θεμιστοκλῆ Σο­φούλη, πού πρωτο­στάτησε στήν «Ἕ­νω­σή» της μέ τήν Ἑλλάδα τό 1912.   
  Μέ τήν πτώση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτο­κρατορίας ἡ Σάμος ἔχασε τόν πληθυσμό της, ἐρήμωσε. Ξεκινᾶ μιά νέα περίοδος στό νησί, ὅταν οἱ Τοῦρκοι ἀποφασίζουν τόν ἐποικισμό του τόν 16ο αἰώνα. Ἡ πα­ροχή προνομίων στούς Ἕλληνες καί ἡ ἀ­παγό­ρευ­ση ἐγκατάστασης μουσουλ­μά­­νων στή Σάμο δημιουργεῖ κλίμα ἑλ­κυστικό γιά τήν ἐπιστρο­φή πλήθους Ἑλ­λήνων ἀ­πό διάφορες περιο­χές τῆς ὑπό­δουλης Ἑλλάδας.    
  Στήν Ἐθνεγερσία τοῦ ᾽21, ὁ Λυ­κοῦρ­γος Λογοθέτης ἀποκρούει μέ ἐπιτυχία τίς ἐπι­θε­τικές ἐνέργειες τοῦ ὀθωμανικοῦ στόλου. Παρόλο πού ἡ Σάμος δέν κατα­λήφθηκε ἀπό τόν τουρκικό στόλο, δέν ἐντάσσεται στό νεοσύστατο Βασίλειο τῆς Ἑλλάδας. Τίθεται ἐκτός τῶν ἑλληνικῶν συνόρων. Γίνεται αὐ­τόνομη μέ τήν ὀνο­μα­σία Ἡγεμονία τῆς Σάμου. Ὁ ἡγεμόνας της ὅμως διορίζεται ἀπό τόν σουλτάνο, εἶναι χριστιανός ὀρθόδοξος καί ἀνώτερο στέ­λε­χος τῶν Ὀθωμανῶν.
  Ὅσο τά χρόνια διαβαίνουν, γίνεται ὅλο καί πιό καυτό τό ὅραμα τῶν Σαμίων γιά λευτεριά καί «Ἕνωση». Καί νά ἡ κα­τάλληλη εὐκαιρία! Ἡ φυσιογνωμία τοῦ συντοπίτη τους Θεμιστοκλῆ Σοφούλη (1860-1949) τούς ἐμπνέει κι ἀκουμποῦν πάνω του τίς προσδοκίες τους. Γενέτειρα τοῦ Σοφούλη εἶναι τό Βαθύ Σάμου. Σπου­δάζει ἀρχαιο­λό­γος καί συμμετέχει σέ ἀνα­σκαφές. Ἡ ἑλ­ληνική ἀρχαιολογική ἑται­ρεία τοῦ ἀναθέτει τήν ἀνασκαφή τῆς Μεσσήνης, ἀρχαίας πό­λης τῆς Μεσση­νί­ας. Ἕνας ἑλκυστικός θε­α­τρικός χῶρος, κομψοτέχνημα ἀρχιτεκτονι­κῆς, ἔρχεται στό φῶς.  
  Ἀργότερα, στό μοναστήρι τῆς Ἁγίας Τριάδος, μέ σύνθημα τή διεύρυνση τῶν προ­νομίων τῶν Σαμίων, συστήνει ὁ Σο­φούλης τό Προοδευτικό κόμμα. Ὡς ἀρ­χη­γός ἐκλέ­γεται «πληρεξούσιος», βουλευ­- τής, στήν Ἐ­θνοσυνέλευση τῶν Σαμίων. Ἀναμετριέται ἐκλογικά, τό 1902, μέ τό κυρίαρχο τότε κόμ­μα τοῦ Ἰωάννη Χατζη­γιάννη, τούς «Χα­τζη­γιαννικούς», πού ἦταν ἀντίθετοι στήν «Ἕ­νωση». Ἀπε­ρί­γρα­πτη εἶναι ἡ χαρά τῶν Σα­μίων, ὅταν τό κόμμα τοῦ Σοφούλη παίρνει τήν ἐξουσία. Τά ὄνειρά τους θά ἐνσαρ­κω­θοῦν!   
  Παράλληλα, ἔχοντας ὡς πολιτικό ὅ­ρα­μα τήν ἀνάδειξη τῆς κοινῆς πολιτιστι­κῆς κληρονομιᾶς Σάμου καί Ἑλλάδας,  ὁ ἐπανα­στάτης ἀρχαιολόγος ἀναλαμβάνει τή διεύ­θυνση τῶν πρώτων ἀρχαιολογικῶν ἀνα­σκαφῶν στό Ἡραῖο τῆς Σάμου, ὅπου βρί­σκονται σήμερα τά ἐρείπια τοῦ ναοῦ τῆς θε­ᾶς Ἥρας. Ὁλόκληρη σχεδόν ἡ ἔ­κταση τοῦ ναοῦ ἀποκαλύπτεται. Τά ποι­κίλα εὑ­ρήματα μαρ­τυ­ροῦν ἕνα μεγάλο πολιτι­σμό πού ἔλαμψε ἐκεῖ.
  Μά ὅταν ὁ Σοφούλης ἐκλέγεται πρω­θυπουργός τῆς Σάμου, οἱ «Χατζηγιαν­νι­κοί» ὑψώνουν τά βέλη τους ἐναντίον τῶν Προ­ο­δευτικῶν. Τούς κατηγοροῦν ὅτι «ἐκ­­προσω­ποῦσιν ἐν Σάμῳ τήν ἑνωτικήν ἰδέ­αν καί πρός τελεσφόρησιν τοῦ σκο­ποῦ τούτου ἐρ­γάζονται πάντες ἐν κοινῇ μετά τῆς Κυβερ­νήσεως τῆς Ἑλλάδος συ­νεννο­ήσει».
  Ὁ Σοφούλης ἀντιλαμβάνεται πώς μέ­χρι τήν ἐκπλήρωση τοῦ ἐθνικοῦ ὁρά­μα­τος ἔχει νά προσπεράσει τερά­στιους σκο­πέλους, ἀ­φοῦ οἱ Τοῦρκοι σκοπεύουν νά κάνουν ξανά τή Σάμο δική τους ἐ­παρχία. Διεκδικεῖ, λοι­πόν, τήν ἐπαναφο­ρά τῶν προνομίων. Συ­να­ντᾶ στήν  Κων­σταν­τινού­πολη  τόν πρωθυ­πουργό Φερίντ πασά. Ὁ τοῦρκος πολιτικός μέ ἀπειλές ἐπιχειρεῖ νά τόν κάμψει. Ὁ σά­μιος ἡγέτης ὑψώνει τό ἀνάστημά του: «Αἱ ἀπειλαί δέν ἔχουν τόπο, οὔτε φέρουν ἀπο­τελέ­σμα­τα». Μέ τόν ἡρωισμό του ἀπο­δει­κνύεται νέος Λο­γοθέτης.
  Παρουσιάζει ἕνα ὑπόμνημα στούς πρε­σβευτές τῶν Προστάτιδων Δυνάμεων στήν Πόλη. Ἀπαιτεῖ τήν ἐφαρμογή τῶν προνο­μί­ων τοῦ Ὀργανικοῦ Χάρτη μέχρι τήν ὁριστική ἀποκατάσταση τοῦ νησιοῦ. Μέ τήν ἄνοδο τοῦ Σοφούλη πάλι στήν ἐξουσία, τό 1906, ἡ κεντρική ὀθωμανική ἐξουσία ἀντιδρᾶ, διο­ρί­ζοντας ὡς ἡγεμόνα τῆς Σάμου τόν Ἀνδρέα Κοπάση, γνωστό γιά τή φιλοθωμανική του στάση.
  Κι ἡ τοπική ἐκκλησία  πρωταγωνιστεῖ στόν ἐθνικό ἀγώνα τῶν Σαμίων. Ὁ μητρο­πολίτης Σάμου Κωνσταντῖνος Βοντζα­λί­δης μέ τήν ὑποστήριξη τοῦ Οἰκουμε­νι­κοῦ Πα­τριάρχη Ἰωακείμ Γ΄ καταγγέλλει ἐγ­γρά­φως τήν καταπάτηση τῶν προνο­μίων ἀπό τόν Κοπάση καί δημοσιοποιεῖ τό σαμιακό ζή­τη­μα. Ὁ ποιμενάρχης γιά τόν ἐθναρχικό του ρόλο κινδυνεύει.    Ἡ ἐκρηκτική κατάσταση τοῦ νησιοῦ κο­ρυφώνεται, ὅταν τόν Μάιο τοῦ 1908 ὁ  Ἀνδρέας Κοπάσης ἀ­ποβιβάζει ὀθωμα­νι­κό στρατό. Συνα­ντᾶ ὅ­μως γενναία σα­μια­κή ἀντίσταση. Ἀκο­λου­θοῦν συμπλοκές καί αἱματο­χυ­σί­ες. Οἱ τουρ­κικές ἐνισχύσεις αὐξά­νουν, μέ ἀποτέλεσμα ὁ ἡγεμόνας Κοπά­σης νά ἀ­ποκτήσει τόν πλήρη ἔλεγχο τῆς κατά­στα­σης. Ὁ Σο­φού­λης καί οἱ συ­νεργάτες του κρίνονται ἔνοχοι καί κα­τα­δικάζονται ἐ­ρήμην σέ θάνατο. Στήν Ἀθήνα καταφεύ­γει ὁ ἀτρόμητος Σοφούλης, ὅπου ὀργα­νώ­νει ἐπαναστατικό σῶμα.
Μέ τή δολοφονία τοῦ Κοπάση, ἡ πλά­στιγγα γέρνει πρός τή μεριά τοῦ Σο­φούλη. Ἐπικεφαλῆς ὁμάδας ἐνόπλων Κρητῶν καί Ἰκαριωτῶν, τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1912, ἀπο­βιβάζεται στή Σάμο. Τά ἐ­παναστατικά σώ­ματα συγκρούονται μέ τόν ἐχθρό. Ὁ τουρ­κικός στρατός συνθη­κο­­λογεῖ καί ἀποχωρεῖ. Ἀγωνιστές καί πλήθη λαοῦ συρρέουν στόν Ἅγιο Σπυρί­δω­να. Σέ ἀτμόσφαιρα πατριω­τι­κῆς ἔ­ξαρ­σης ὁ μητροπολίτης Κωνσταντῖνος χορο­στατεῖ στή Δοξολογία κι εὐ­λογεῖ τήν «Ἕ­νωση» μέ τή Μητέρα Ἑλλά­δα.
  11 Νοεμβρίου 1912, ἱερή μνήμη τῶν ἁ­γίων Μηνᾶ, Βί­κτωρος καί Βικεντίου, κι ἡ Σά­­μος γιορτάζει τά νικητήριά της!   
Ἡ κυβέρνηση Βενιζέλου δέχεται τό ψή­φισμα τῆς «Ἕ­νωσης» τῆς Σάμου μέ τήν Ἑλ­λάδα, ἀλλά φοβᾶται δι­πλω­μα­τικές περι­πλοκές. Ἡ Σάμος βρίσκεται ὑπό τήν προ­­­στασία τῶν τριῶν Μεγά­λων Δυνά­με­ων. Ἄρα τό δρά­μα της δέν ἔ­χει λήξει ἀκόμα. Ἐπι­δί­δεται στήν ἑλληνική κυ­βέρ­νηση τόν Ἰα­νου­άριο τοῦ 1914 διακοί­νωση τῶν Με­γά­λων Δυνά­με­ων. Διατυ­πώ­νεται ἡ ἀξίωση μέσα σέ τακτή προ­θε­σμία νά ἀπο­χω­­ρή­σει ὁ ἑλ­λη­νικός στρα­­τός ἀπό τή Βό­ρειο Ἤ­πει­ρο. Σέ ἀντίθετη πε­ρίπτω­ση, τά νη­σιά τοῦ ἀ­να­το­λι­κοῦ Αἰ­γαίου, μετα­ξύ τῶν ὁποίων καί ἡ Σά­μος, δέν θά παρα­χω­ροῦνταν στήν Ἑλ­λά­δα. Ἡ Ἀ­θήνα συμ­μορ­φώ­νεται καί ἀ­- πο­σύ­ρει τά ἑλ­ληνικά στρα­τεύ­ματα ἀπό τή Βόρειο Ἤ­πει­ρο.    
  Ἄν ὁ Σοφούλης μαζί μέ τούς Σαμιῶτες δέν ἐνερ­γοῦ­σαν μέ ἡρωισμό, εἶναι βέβαιο ὅτι ἡ Σάμος θά εἶχε τήν τρα­γική κατάληξη τῶν νησιῶν Ἴμβρου καί Τενέδου, πού δέν γεύτηκαν τό γιορ­τάσι τῆς ἐν­σωμάτωσης στόν ἑλληνικό κορμό καί παραμέ­νουν, δυ­στυχῶς, μέχρι σή­μερα ὑπό τουρκική δυνα­στεία.      

Ἑλληνίς

"Ἀπολύτρωσις", Νοεμβρ. 2022