Κυριακή 12 Μαρτίου 1895 τοποθετήθηκε στήν πόλη τοῦ Ἁι-Δημήτρη ὁ θεμέλιος λίθος τοῦ ὀρφανοτροφεί­ου «Ὁ Μελιτεύς», κατά τήν ἐπιθυμία τοῦ πάντοτε διακριτικοῦ ἱδρυτῆ αὐ­τοῦ τοῦ μεγαλόπνο­ου ἔργου. Οἱ Θεσσαλονικεῖς ὅμως ἐκφράζοντας τήν εὐγνωμοσύνη τους ἀπό τότε μέχρι καί σήμερα τό ὀνομάζουν Παπάφειο. Στό πρόσωπο τοῦ μεγάλου αὐ­τοῦ ἀνδρός ἐπιβεβαιώνεται ἡ σοφή ρήση τοῦ Πλου­τάρχου: «Οὐκ ἐν τῇ κτῇσει τῶν ἀγαθῶν, ἄλλ᾽ ἐν τῇ χρήσει τὸ μέγα ἐστίν». Τό σπουδαῖο δέν εἶναι νά ἀποκτήσεις ἀγαθά, ἀλλά νά τά διαχειρί­ζε­σαι σωστά.
  Ὁ Ἰωάννης Παπάφης γεννιέται τό 1792 στή Θεσσαλονίκη. Προέρχεται ἀπό ἀριστοκρατική οἰκογένεια. Ἡ μητέρα του κατάγεται ἀπό τή φημισμέ­νη γενιά Ντ’ Ἀ­ναστάση, ἐνῶ ὁ πατέ­ρας του Νικόλαος εἶ­ναι πλούσιος ἔμ­πορος. Ἡ μάνα ἐξασφα­­λί­ζει στόν μι­­κρό Ἰωάννη ὑψηλή μόρφωση καί φρον­τισμένη διαπαιδαγώγηση. Ὡς ἔ­φηβος μεταβαίνει στή Σμύρνη γιά νά ἐρ­γα­στεῖ δίπλα στόν πατέρα του, ἀλ­λά ὁ ξα­φ­νικός θάνατος τοῦ πατέρα του τραυματίζει τή νεανική του ψυχή. Μεταφέρεται πλέ­ον στήν Ἀλεξάν­δρει­α κοντά στόν θεῖο του, ὁ ὁποῖος μόλις ἀντιλαμβάνεται πώς πρόκειται γιά οἰκονομική ἰδιοφυΐα, τόν στέλνει στή Μάλτα. Ἐκεῖ ὁ Ἰωάννης δημιουργεῖ δικές του ἐμπορικές ἐπιχει­ρήσεις καί σύντομα χαίρει μεγάλης ἐκτιμήσεως στή μαλτέζικη κοινωνία.
  Στή Μελίτη, λοιπόν, ἔζησε τήν ὑπόλοιπη ζωή του ὁ Ἰωάννης εὐεργετώντας καί τό νησί αὐτό, πού ἔγινε δεύτερη πατρίδα του, ἀλλά πρωτίστως ἐνισχύοντας τή σκλαβωμένη Ἑλλάδα. Γνωρίστηκε τό 1827 μέ τόν Καποδίστρια ὅταν ὁ Κυβερ­νή­της πέρασε καί ἀπό τή Μάλτα ἀναζητώντας συνεργάτες νά τοῦ συμπαρα­σταθοῦν στήν ἀνάσταση τοῦ τόπου. Στό πρόσ­ωπο τοῦ Παπάφη βρῆκε ἕναν ἔμπιστο βοηθό, πού διαπνεόταν ἀπό τήν αὐτή ἁγνή φιλοπατρία καί πρόσφερε ἀφειδώλευτα ἀπό τήν περιουσία του.
  Ἤδη εἶχε ἐνισχύσει ποικιλοτρόπως τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση, ἐνῶ ἀπό τό 1822 πού διορίστηκε Δημόσιος Μεσίτης τῆς Μάλ­τας συνδέθηκε μέ μεγάλες προσωπικότητες τῆς ἐποχῆς, ἀξιοποιώντας αὐτές τίς γνωριμίες πρός ὄφελος τῆς Ἑλλάδας. Τά χρήματα πού διέθεσε δέν μποροῦν νά ὑπολογιστοῦν. Ἄλλωστε δέν ἦταν λίγες οἱ φορές πού χρηματοδότησε εὐαγῆ ἱδρύματα ἀνώνυμα.
  Στήριξε πολύ τά σχολεῖα τοῦ τό­που παραγγέλλοντας νά ἐξασφαλίζουν ἑλληνορθόδοξη παιδεία στούς νέους Ἕλληνες. Παράλληλα, ἐνίσχυ­σε οἰ­κονομικά τό Πανεπιστήμιο Ἀ­θηνῶν, τό Πολυτεχνεῖο, πολλά νοσοκομεῖα, ὀρ­φα­νο­τροφεῖα, καθώς καί τό γηροκομεῖο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατρι­άρχη στήν Κων­σταντινούπολη. Τό μεγαλεῖ­ο αὐ­τοῦ του ἀνθρώπου φαίνεται στό πόσο γενναιόδωρα δώριζε τήν περιουσία του, χωρίς νά παγιδευτεῖ ἀπό τό πάθος τῆς πλε­ονεξίας. Κι αὐτή ἡ ἁπλόχερη μοιρασιά τοῦ κό­που καί τοῦ ἱδρώτα του ἔγινε ἐν­ό­σῳ ζοῦ­σε.
  Ὀκτώβριος τοῦ 1884. Γηραιός πιά, ὁ Ἰωάννης Παπάφης νιώθει τό τέλος τῆς ἐ­πίγειας ζωῆς νά ἐγγίζει καί γράφει ἐπιστολή ἐν εἴδει διαθήκης καί παρακαταθή- κης. Ἀφήνει 100.000 χρυσές λίρες στήν τράπεζα τῆς Γαλλίας γιά νά χτιστεῖ στή Θεσσαλονίκη ἕνα ὀρφανοτροφεῖο. «Ἐπιθυμῶ», ἔγραφε, «ὅπως ἡ ἀγωγή γένη­ται τοιαύτη ὥστε νά δύνανται τά ὀρ­φανά ἐπανερχόμενα εἰς τήν κοινωνί­αν νά κερδίζωσι τόν ἄρτον δι’ ἐντίμου ἐργασίας». Δύο χρόνια ἀργότερα ὁ ἐθνικός εὐεργέτης Ἰωάννης Παπάφης ἀναχωρεῖ γιά τήν ἄνω Ἰερου­σαλήμ. Θά μποροῦσε ἐπάξια στόν τά­φο του νά χαραχτεῖ ὁ σαφής λόγος τοῦ ἁ­γίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου: «Δῶσε ψωμί καί πάρε Παράδεισο». Ἐξάλλου ὅλη ἡ βιοτή του καί τά γραπτά του μαρτυροῦν πώς κάθε εὐεργεσία τή διενεργοῦσε μέ πίστη στόν Θεό.
  Πέρασαν χρόνια πολλά. Τό μεγα­λύ­τε­ρο ὅραμά του, ἕνα δυναμικό ὀρ­φα­νο­τρο­φεῖο, ἔγινε πραγματικότητα. Τό Παπάφειο φιλοξένησε ἑκατοντάδες, χιλιάδες παιδιά. Ὄντως τά περι­έθαλψε καί τά προετοίμασε γιά μία δημιουργική ζωή μέσα στήν κοινωνία. Ἀπόφοιτοι πάμπολλοι, διάσπαρτοι σέ ὅλη τήν Ἑλλάδα, ἔμαθαν πρῶ­τα κάποια τέχνη καί στή συνέχεια σταδιοδρόμησαν, ἔγιναν οἰκογενειάρχες, κα­τέ­λαβαν θέσεις ἀξιόλογες. Ἄλλοι ἀ­σχο­λή­θη­καν μέ τήν ξυλουργική καί τήν ἐπιπλοποιία, ἄλλοι μέ τή σιδηρουργική ἤ τήν ἠλεκτρολογία. Μάλιστα ἀπό τό 1909 μπῆκε στή ζωή τοῦ Ὀρ­φανοτροφείου καί ἡ μουσική. Ἀπό τή γνωστή μπάντα τοῦ Παπαφείου προῆλθαν πολλοί μουσικοί.
  Ἡ ἐπιθυμία τοῦ Παπάφη γιά ἑλληνορθόδοξη παιδεία διέπνεε τή ζωή τοῦ Ὀρφανοτροφείου. Δέν ἦταν λί­γες οἱ φορές πού συμμετεῖχε ἐνεργά στούς ἐθνικούς ἀγῶ­νες. Αὐτό φαίνεται καί στό ἀρχιτεκτονικό του σχῆμα ὡς «Ε» γιά νά παραπέμπει στήν Ἑλ­λάδα, τήν Ἐλευθερία καί τήν Ἐλπίδα.
  Τό 1952 πολλοί ἀπόφοιτοι θέλησαν νά ἐκ­φράσουν τήν εὐγνωμο­σύνη τους στόν εὐεργέτη τους Ἰωάννη Παπάφη μέ ἕνα συμ­βολικό μνημεῖο. Ἀ­πέναντι ἀπό τόν Λευ­­­κό Πύργο -στό τέλος τοῦ πάρκου- στόν πεζόδρομο ὑπάρχει ἔκτοτε μία μαρμάρινη σύνθεση πού χρηματοδοτήθηκε ἀπό ἐκεῖ­να τά παιδιά. Ξεχωρίζει ἡ προτομή τοῦ Παπάφη κι ὁλόγυρα ἀπεικονίζονται ἀγόρια πού καταγίνονται μέ διά­- φορες τέχνες κρατώντας σφυρί, ἀ­μό­νι, ψαλίδι, κλαρίνο κ.ἄ. «Οἱ ἀπόφοιτοι εὐ­γνω­μοσύνης ἕνεκεν...».
  Μπορεῖ ὁ Ἰωάννης Παπάφης νά μήν ἀπέκτη­σε δικά του παιδιά. Ὡσ­τόσο, τό πλῆθος αὐτῶν τῶν ἀγοριῶν πού χάρη στή δική του μέριμνα μπό­­ρεσαν νά ἀσφαλιστοῦν, νά μεγαλώσουν μέ ἀρχές καί ἀξίες, νά ὀρθο­ποδή­σουν καί νά σταδιοδρομήσουν ἀποτελοῦν ἀναμφί­βολα τή δική του οἰκογένεια. Εἶναι οἱ ἀγαπητοί του ἀ­πόγονοι ἐκ πνεύματος καί ἐκ καρδί­ας.

Α. Τ.